Του Αριστείδη Βικέτου

Συνέντευξη με τον Ρώσο αγιογράφο αρχιμ. Αμβρόσιο Γκορέλωβ, που δημοσιεύτηκε στην εφ. Φιλελέλευθερος στις 25.12.13  

«Η Γέννηση του Χριστού ζωγραφίζεται στα βυζαντινά εικονίσματα με την πνευματική αγιότητα που είναι ιστορημένη μέσα στο Ευαγγέλιο. Δηλαδή, παριστάνεται σαν μυστήριο, ενώ η κοσμική ζωγραφική  τη  ζωγραφίζει σαν μια σκηνοθεσία και τίποτα παραπάνω... 

Το αμαρτωλό χέρι μου αξιώθηκε να ζωγραφίσει κάμποσες Γεννήσεις σε σανίδι, και δύο σε τοιχογραφία, τη μια στο οικογενειακό παρεκκλήσι Γ. Πεσμαζόγλου στην Κηφισιά, την άλλη, σε πολύ μεγάλο σχήμα, στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στο Λιόπεσι», σημείωνε  ο μακαριστός αγιογράφος  από την Μικρά Ασία, Φώτης Κόντογλου, ο οποίος βασίστηκε στην βυζαντινή τεχνική και  επανέφερε την ορθόδοξη ζωγραφική στις εκκλησίες της Ελλάδας. «Στη Βυζαντινή αγιογραφία», όπως έγραφε  ο ίδιος, «ζωγραφίζεται η Γέννηση του Χριστού σαν ένα πράγμα αποκαλυπτικό, χωρίς να πάψει να είναι μαζί και επίγειο. Τα υπερφυσικά ενώνονται με τα φυσικά, η ουράνια δόξα με την ταπεινότερη φτώχεια»

Στην βυζαντινή τέχνη , η οποία είναι κατεξοχήν τέχνη εκκλησιαστική και λειτουργική, η Γέννηση του Χριστού απεικονίζεται σε πλήρη σύνθεση από τον όγδοο με ένατο αιώνα σε εντοίχια ψηφιδωτά, τοιχογραφίες, φορητές εικόνες, μικρογραφίες χειρογράφων , αλλά και σε χρυσοκεντήματα, είδη αργυροχοΐας και σε ξυλόγλυπτα.

Ο Ρώσος αγιογράφος, αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος Γκορέλωβ, ο οποίος από το 2000 έχει εγκατασταθεί στην Κύπρο,  υπηρετεί στη Μητρόπολη Μόρφου και  αγιογραφεί με τον παραδοσιακό βυζαντινό τρόπο, λέει στον «Φ» ότι οι καλύτερες κλασσικές  απεικονίσεις  της Γέννησης είναι τα ψηφιδωτά του 11^ου αιώνα της Μονής του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία και της Μονής Δαφνίου στην Αττική. Στη  Ρωσία, σημειώνει, η καλύτερη σύνθεση είναι η φορητή εικόνα του  Αντρέι Ρουμπλιόφ , ο οποίος  θεωρείται ο κορυφαίος Ρώσος αγιογράφος του Μεσαίωνα και το 1988 ανακηρύχθηκε άγιος από τη Ρωσική Εκκλησία.

Βεβαίως , συνεχίζει , εξαιρετικά έργα βυζαντινής τέχνης υπάρχουν στο Άγιο Όρος, στον Μυστρά , στη Μονή της Παναγίας του Λατόμου. Επίσης, σημειώνει τη Γέννηση του  Φώτη Κόντογλου, έργο του 1946. Στην Κύπρο, λέει ο π. Αμβρόσιος , υπάρχουν πολλές τοιχογραφίες και εικόνες της Γέννησης, όπως στην Παναγία του Άρακα (γύρω στο 1192), στην Ασίνου , στον ναό του Χριστού Αντιφωνητή ( τέλη 12ου αιώνα) . Από την εξαιρετική αυτή τοιχογραφία αφαιρέθηκε από τον τούρκο αρχαιοκάπηλο η μορφή της Παναγίας.

Ο π. Αμβρόσιος μας εξηγεί  ότι  η εικόνα της Γέννησης στη βυζαντινή αγιογραφία εδράζεται  στην Αγία Γραφή και την Ιερή Παράδοση και αποκαλύπτει το δογματικό περιεχόμενο και το νόημα της Γέννησης στο σύνολο της.

Ο π. Αμβρόσιος αναφέρει ότι τα Ευαγγέλια του Λουκά και του Ματθαίου δίνουν στον αγιογράφο όλα τα στοιχεία για την απεικόνιση της Γέννησης: τη φάτνη, τους ποιμένες, τους μάγους, τους αγγέλους, το αστέρι. Λείπει απ' τις περιγραφές το σπήλαιο, πού απαντά αργότερα στα κοντάκια, τους ύμνους ή τα τροπάρια, όπως το περίφημο «Η Παρθένος σήμερον τον Υπερούσιον τίκτει…». Το σπήλαιο στο κάτω μέρος ενός βουνού καταλαμβάνει το κέντρο της παράστασης της Γεννήσεως. Μπροστά σ' αυτό το Θείο Βρέφος στη φάτνη με το βόδι και το άλογο κοντά του, τους Αγγέλους πάνω απ' τα βουνά, άλλοι να θαυμάζουν το νεογέννητο και άλλοι να ψάλλουν «ωσαννά». Κοντά στη φάτνη η Μητέρα, Παναγία, ξαπλωμένη, ανακαθισμένη ή γονατιστή. Ο Ιωσήφ εικονίζεται παράμερα, στη μια από τις δύο γωνίες της συνθέσεως. Σκεφτική και λυπημένη η έκφραση του.

Την άλλη γωνία της παράστασης της Γεννήσεως καλύπτει συνήθως το λουτρό του Βρέφους από δύο γυναίκες. Η σκηνή δεν βασίζεται στα επίσημα κείμενα της Ορθοδοξίας, αλλά σε άλλα, σύμφωνα με τα οποία ο Ιωσήφ πήγε και βρήκε δύο μαίες να βοηθήσουν την Παναγία στη γέννα. Όταν όμως έφθασαν βρήκαν τον Ιησού ήδη γεννημένο και η μία απ' αυτές, η Σαλώμη, που δεν πίστεψε στην αρχή τη γέννηση παιδιού από Παρθένο, παρέλυσε, πάντα κατά τις ίδιες διηγήσεις, το χέρι της, πού θεραπεύτηκε, όταν άγγιξε το Θείο Βρέφος. Το λουτρό συμβολίζει εδώ την ανθρώπινη φύση του Χριστού και ισορροπεί το κάτω τμήμα της σύνθεσης ως αντίβαρο της ανθρώπινης απορίας του Ιωσήφ για το θαύμα της Ασπόρου Γεννήσεως που καταυγάζει κατά πνευματικό τρόπο στο κέντρο της παράστασης το σκοτάδι του Σπηλαίου. Την παράσταση συμπληρώνουν οι τρεις Μάγοι και ποιμένες.

Για την βυζαντινή εικόνα της Γέννησης ο Ρώσος αγιογράφος στην συνομιλία του με τον «Φ» επεσήμανε μεταξύ άλλων και τα εξής:

-Το βουνό  είναι παρόμοιο με αυτό της  εικόνας της Αναστάσεως.  Συμβολίζει το όρος Σιών, δηλαδή , την Εκκλησία, μέσα στην οποία και για την οποία γεννήθηκε ο Χριστός και σε αυτήν αναγεννιέται  ο άνθρωπος . Στο κέντρο  του  βουνού ζωγραφίζεται ανοιγμένο σπήλαιο και στο κέντρο  του σπηλαίου τοποθετείται ο Χριστός «κείμενος εν φάτνη».

 -Η φάτνη που βρίσκεται στο κέντρο της σπηλιάς και μέσα της σπαργανωμένο το «παιδίον» Ιησούς. Στην εικόνα συνυπάρχουν στοιχεία της Γέννησης με στοιχεία του Πάθους και της Ταφής του Χριστού. Ο βυζαντινός αγιογράφος, υπομνηματίζοντας τα βιβλικά κείμενα, που διηγούνται τη Γέννηση του Χριστού, υπό το φως του πάθους του και της Ανάστασής του, ανάγει, όπως το κάνουν ήδη εκείνα, από τη φάτνη στο καινό μνημείο.

-Κυρίαρχη  θέση, όπως και στο σχέδιο της σωτηρίας του κόσμου, κατέχει στην εικόνα η Θεοτόκος. Φέρει μαφόριο και έχει τις μεγαλύτερες διαστάσεις κάθε άλλου προσώπου της εικόνας, για να ελκύει το βλέμμα του προσκυνητή. Η Παναγία είναι η συνεσταλμένη, σιωπηλή και σεμνή Παρθένα. Ταπεινός καρπός της προσευχής του Ιωακείμ και της Άννας.

« Το θεολογικό μήνυμα της εικόνας της Γέννησης  είναι ότι ο Θεός έγινε άνθρωπος για να σώσει όλο τον κόσμο», τονίζει ο αγιογράφος, αρχ. Αμβρόσιος. 

------------------