Δρος Χριστόδουλου Χατζηχριστοδούλου & δρος Ανδρέα Φούλια, Bυζαντινολόγων

Το άγνωστο και σημαντικό από κάθε άποψη φωτογραφικό υλικό, το οποίο δημοσιεύουμε σήμερα, ρίχνει φως για πρώτη φορά, στην μετά το 1974 κατάσταση της περίφημης μονής του Αγίου Σπυρίδωνος (εικ. 1) στην Τρεμετουσιά (αρχαία Τριμιθούντα), αλλά κυρίως των κειμηλίων που υπήρχαν για συντήρηση εκεί, αφού η μονή αποτελούσε Κέντρο Συντήρησης Εικόνων και Χειρογράφων, υπό τη διεύθυνση του Πανοσιολογιοτάτου Αρχιμανδρίτη Διονυσίου (τώρα καθηγουμένου της Ιεράς Μονής Παναγίας Χρυσορογιατίσσης στην Πάφο).

Στη μονή είχαν μαζευτεί πριν το 1974 πολύτιμα κειμήλια, εικόνες και χειρόγραφα από όλη την Κύπρο. Στόχος της παρούσης δημοσίευσης είναι η ευαισθητοποίηση όλων για την ανεύρεση, διαφύλαξη, συντήρηση  και προβολή της πολύπαθης πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας.

Η μονή του Αγίου Σπυρίδωνα αποτελεί την έδρα της Ιεράς Μητροπόλεως Τριμυθούντος, η οποία λόγω της τουρκικής κατοχής της Τρεμετουσιάς εδρεύει προσωρινά στο Δάλι. Η μονή είναι μια από τις παλαιότερες της Κύπρου και συνδέεται με την εκεί αρχιερατεία του ομώνυμου θαυματουργού αγίου, ο οποίος έζησε περίπου από το 270 έως το 348. Κατά την εορτή του αγίου στις 12 Δεκεμβρίου γινόταν στην Τρεμετουσιά μια από τις μεγαλύτερες εμποροπανηγύρεις της Κύπρου.

Κατά τα έτη 1965-1966 έγιναν στη μονή επισκευαστικές εργασίες και περιορισμένης έκτασης αρχαιολογικές ανασκαφές από το Τμήμα Αρχαιοτήτων της Δημοκρατίας υπό τη διεύθυνση του Αθ. Παπαγεωργίου. Τα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαίωσαν την ύπαρξη παλαιοχριστιανικής βασιλικής του τέλους του 4^ου ή των αρχών του 5^ου αι., η οποία σωζόταν στις 14 Δεκεμβρίου του 655, όταν ο επίσκοπος Πάφου Θεόδωρος εκφώνησε λόγο για τον Βίο του αγίου Σπυρίδωνος ενώπιον Κυπρίων επισκόπων και του αρχιεπισκόπου Κρήτης Παύλου. Η σημαντική αυτή μαρτυρία τεκμηριώνει τη λειτουργία της Μονής, παρά τις προηγηθείσες δύο αραβικές επιδρομές του 649 και 653, ενώ πολυσήμαντη είναι και η παρουσία του αρχιεπισκόπου Κρήτης κατά την έκρυθμη αυτή περίοδο.

Σημαντικό εύρημα των ανασκαφών αποτέλεσε το παλαιοχριστιανικό ψηφιδωτό δάπεδο του μέσου κλίτους της βασιλικής, που έφερε ελληνική επιγραφή και διάλιθο σταυρό. Δυστυχώς δεν κατέστη δυνατό να γνωρίζουμε σήμερα την κατάσταση διατήρησής του, αφού απαγορεύεται η είσοδος στο μοναστηριακό συγκρότημα. Το υφιστάμενο δίκλιτο καθολικό της μονής, που πιθανότατα χρησιμοποιείται σήμερα ως αποθήκη, είναι κτισμένο πάνω στα ερείπια των προηγούμενων φάσεων του ναού και χρονολογείται στον 18^ο αιώνα. Εξάλλου από βιβλίο που δημοσιεύτηκε στα κατεχόμενα το 2007 πιστοποιείται η χρήση του καθολικού της μονής από τον κατοχικό στρατό (εικ. 1). Το βόρειο κλίτος του καθολικού καταλήγει ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα, ενώ εντός του νοτίου κλίτους, το οποίο καταλήγει σε ευθύγραμμο τοίχο, βρίσκεται μια ακόσμητη μαρμάρινη σαρκοφάγος, που πιστεύεται ως ο τάφος του αγίου Σπυρίδωνος. Η σαρκοφάγος ήταν κενή αφού το άφθαρτο ιερό λείψανο του αγίου είχε μετακομιστεί στην Κωνσταντινούπολη, ήδη από τον 7^ο αιώνα, για να διαφυλαχτεί από τη λαίλαπα των αραβικών επιδρομών.  Σήμερα το ιερό λείψανο θησαυρίζεται στον ομώνυμο ναό στην πόλη της Κέρκυρας, της οποίας θεωρείται πολιούχος και προστάτης. Σε μια από τις φωτογραφίες που δημοσιεύονται σήμερα για πρώτη φορά, παρουσιάζεται η σαρκοφάγος του Αγίου (εικ. 2), η οποία βρισκόταν τουλάχιστον μέχρι το 1996 στη θέση της. Στο κάλυμμά της υπάρχει οπή, στοιχείο σύνηθες στις σαρκοφάγους περιώνυμων αγίων, όπου οι πιστοί συνήθιζαν να ακουμπούν τα αυτιά τους στην οπή πιστεύοντας ότι θεραπεύονταν από τις ασθένειες των αυτιών και από τα σπυράκια, κατά παρετυμολογία του ονόματός του Αγίου.

Στις 18 Δεκεμβρίου 1996 συντάχθηκαν από τις κατοχικές αρχές Πρακτικά Παραλαβής και Παράδοσης των εικόνων της Μονής, στα οποία περιλαμβάνονται αναλυτικός κατάλογος των αντικειμένων, σύντομη περιγραφή και φωτογραφίες τους. Σύμφωνα με τα Πρακτικά, τις 145 εικόνες που βρίσκονταν στο παλιό Καθολικό, στο νέο ναό και στο Κέντρο Συντήρησης, παρέλαβαν τουρκοκύπριοι αρχαιολόγοι από την Πρώτη Διοίκηση του Τάγματος Πυροβολικού και τις μετέφεραν στις αποθήκες του Κάστρου της Κερύνειας. Οι εικόνες που μεταφέρθηκαν στο Κέντρο Συντήρησης βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση. Η μεταφορά τους στο κάστρο της Κερύνειας όπου δεν έχουν υποστεί καμιά συντήρηση από τότε επιδεινώνει ακόμα περισσότερο την κακή κατάστασή τους.

Στη φωτογραφία 2, με την σαρκοφάγο του αγίου, όπου πάνω στο κάλυμμά της, καθώς επίσης και στις πλευρές της και σε κτιστό πεζούλι στον τοίχο, τοποθετήθηκαν παρατακτικά 18 μεταβυζαντινές εικόνες κατά τη διάρκεια «καταγραφής» τους, μας δίνει την ευκαιρία να αναγνωρίσουμε και να ταυτίσουμε έργα σημαντικά για την χριστιανική τέχνη της Κύπρου. Από αυτές ξεχωρίζουν στο κάλυμμα της σαρκοφάγου, η Κοίμηση της Θεοτόκου από το ναό του Αγίου Μάμαντος στους Τρούλλους, κεφαλοφόρος αγία, προφανώς η Ειρήνη, ο Ευαγγελιστής Μάρκος και ο άγιος Βασίλειος από τη Μονή του Αγίου Σπυρίδωνος και ο Ευαγγελιστής Λουκάς με το σύμβολό του. Σε πρώτο πλάνο βρίσκονται οι μεγάλες εικόνες του Τιμίου Προδρόμου, του Χριστού και της Θεοτόκου, η τελευταία από το Παλαιχώρι Ορεινής. Στον τοίχο, πίσω από τη σαρκοφάγο, φαίνονται από αριστερά προς τα δεξιά, μια εικόνα του Χριστού, η εικόνα του αγίου Νικολάου από την ομώνυμη μονή στο Δαυλό, η εικόνα του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου από τη Μονή του Αγίου Σπυρίδωνος, η εικόνα της Θεοτόκου με σκηνές από τη ζωή της από τη Μονή Τοχνίου στις Μάνδρες Αμμοχώστου, εικόνα της Θεοτόκου από την Ι. Μ. Κιτίου και μια άλλη αδιάγνωστη εικόνα.

Στη φωτογραφία 3 αποτυπώνεται  το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο της Μονής, πιθανώς του 18^ου αιώνα, με όλες τις εικόνες του, δηλ. τις δεσποτικές του Χριστού, της Θεοτόκου Οδηγήτριας, του αγίου Σπυρίδωνος (143Χ88 εκ., βλέπε και εικ. 7), του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και του αγίου Νικολάου, τα Αποστολικά δηλαδή οι Απόστολοι Ιάκωβος, Θωμάς και Σίμων, Παύλος, Πέτρος, Μάρκος και Λουκάς, Ματθαίος, Βαρθολομαίος και Φίλιππος με το Τρίμορφο (Μικρή Δέηση), και από το Δωδεκάορτο (Γενέσιο της Θεοτόκου, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, η Μεταμόρφωση, η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, τα Εισόδια της Θεοτόκου, η Ανάσταση του Χριστού, η Ψηλάφηση του Θωμά). Στο εικονοστάσιο υπήρχαν και εικόνες με μεμονωμένους αγίους, όπως ο άγιος Σπυρίδων του 20ού αι., οι άγιοι Τεσσαράκοντα, οι Τρεις Παίδες εν τη Καμίνω και ο προφήτης  Δανιήλ στο λάκκο των λεόντων, οι Άγιοι Πάντες, η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα (49Χ35 εκ.) του 20ού αι., ο άγιος Τρύφων (51.5Χ40 εκ.) του 19^ου αι. και ο άγιος Θεράπων (71Χ57 εκ.) πιθανώς του 17^ου αι. Επάνω από την εικόνα του Χριστού υπάρχει τοποθετημένη μικρότερη μεταβυζαντινή εικόνα του Επιταφίου Θρήνου. Κάτω από την εικόνα του Χριστού ήταν τοποθετημένη στη θέση της ποδέας του εικονοστασίου μια εικόνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ (91Χ78 εκ.) πιθανώς του 16^ου αι. (εικ. 4) Μπροστά από τις εικόνες του Χριστού και του αγίου Σπυρίδωνος φαίνονται τα μεταλλικά εξαπτέρυγα.

Στη φωτογραφία 5, οι εικόνες ταυτίζονται ως εξής: Θεοτόκος Γλυκοφιλούσα (η εικόνα 67Χ69 εκ. και  με το πλαίσιο 0,85Χ0,71 εκ.), 16^ος αι. από το ναό της Παναγίας Θεοτόκου στην Κυθρέα, Θεοτόκος Οδηγήτρια (77Χ53 εκ.), πιθανώς 17^ος αι. από τον ναό του Αγίου Επιφανίου στη Μηλιά Αμμοχώστου, Θεοτόκος Γαλακτοτροφούσα (93Χ65 εκ.), έργο του κρητικού Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλή του  1680 από τη Μονή Παναγίας της Θεοτόκου στην Κυθρέα και αποσπασματικά στην κάτω δεξιά γωνία ο Νυμφίος Χριστός (93Χ68,5 εκ.), 20^ος αι. από το καθολικό της Μονής Αγίου Σπυρίδωνος.

Στη φωτογραφία 6 αποτυπώνονται οι εξής εικόνες: Ένθρονη Θεοτόκος (85Χ62 εκ.), 17^ος αι., έργο ιερομονάχου  Παρθενίου από την Ι. Μ. Κιτίου, Θεοτόκος Οδηγήτρια (94Χ64 εκ.), 16^ος/17^ος αι. από την Κυθρέα και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ (97Χ36 εκ.), 18^ος αι. από τη Μονή του Αγίου Νικολάου στον Δαυλό.

Στις εικόνες που βρίσκονταν εκεί για συντήρηση, αλλά δεν φαίνονται στις φωτογραφίες, περιλαμβάνονταν μια εικόνα του αγίου Ιωνά (111Χ82 εκ.) και μια εικόνα του Χριστού. Η πρώτη παριστάνει τον κύπριο άγιο, ο οποίος ασκήτεψε στο χωριό Πέργαμος, όπου και ο ερειπωμένος ναός του. Η εικόνα του αγίου Ιωνά του 1690 φυλασσόταν στο ναό της Παναγίας στη Λύσης. Η δεύτερη εικόνα, με τον Χριστό του 1680 προερχόταν από τη Μονή της Θεοτόκου στην Κυθρέα και ήταν έργο του Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλή, σύμφωνα με πρόσφατη δημοσίευση του Αθ. Παπαγεωργίου.

Το κάθε ένα από αυτά τα λατρευτικά αντικείμενα αποτελεί κομμάτι της ψυχής της κατεχόμενης Κύπρου, αλλά και σάρκα από τις σάρκες κάθε ελληνορθόδοξου κυπρίου. Ο εντοπισμός, η ταύτιση και η προσπάθεια επανάκτησης των κειμηλίων αυτών, αποτελεί ιερό χρέος όλων μας. Με το θλιβερό πέρασμα από τη μια γενιά στην άλλη και με την κατοχή παρούσα, η λήθη έχει γίνει ο σιωπηλός και αμείλικτος εχθρός, όχι μόνο για τα μνημεία και τα κειμήλια της πίστης μας, αλλά πολύ φοβόμαστε και για την ίδια την επιβίωσή μας στη Νήσο των Αγίων!

Το σχετικό κείμενο πρωτοδημοσιεύθηκε στην εφ. Φιλελελεύθερος (15/12/13)