Γράφει η Νάσα Παταπίου

Οι αγοραπωλησίες που είχαν πραγματοποιηθεί στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα στην Κύπρο, είτε φέουδων είτε μικρών χωριών, μας προσέφεραν πλούσια στοιχεία τόσο για τα τοπωνύμιά μας όσο και για την ιστορία των χωριών μας. Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, προς ενίσχυση του δημοσίου ταμείου της, είχε διενεργήσει γι’ αυτόν τον σκοπό τις πιο πάνω αγοραπωλησίες.

Πολλοί Κύπριοι φεουδάρχες αλλά και ξένοι που είχαν εγκατασταθεί τότε στη βενετοκρατούμενη Κύπρο έσπευσαν ώστε να αποκτήσουν γαίες, φέουδα ή μικρά χωριά. Ένα μέλος της οικογένειας Bonhaver ή Bonaver, η οποία κατατάσσεται από τον ιστορικό Στέφανο Lusignan μεταξύ των ευγενών της Κύπρου, επέλεξε να αγοράσει γαίες σε δύο χωριά του διαμερίσματος Μόρφου, στον Άγιο Νικήτα και στην Πεντάγυια.

Το χωριό Νικήτας της Μόρφου επί Βενετοκρατίας ανήκε στο διαμέρισμα της Πεντάγυιας, σύμφωνα με τη διοικητική διαίρεση της Κύπρου, όπως είχε διαμορφωθεί ήδη επί Φραγκοκρατίας. Πολλά χωριά της Κύπρου πρωταρχικά έφεραν το όνομα ενός αγίου, αλλά με την πάροδο των αιώνων χάθηκε η λέξη άγιος και έμεινε απλώς το όνομα του αγίου. Αναφέρουμε ενδεικτικά το χωριό Βασίλι (το) της Καρπασίας, το οποίο σε φραγκική πηγή αναφέρεται ως Άγιος Βασίλης, αλλά στη συνέχεια έμεινε απλώς το όνομα του χωριού ως Βασίλι. Το ίδιο παρατηρούμε και για το χωριό Νικήτας στην περιοχή της Μόρφου. Στον προγενέστερο επί Βενετοκρατίας κατάλογο των χωριών της Κύπρου, το χωριό Νικήτας σημειώνεται ως Άγιος Νικήτας (San Nichita) ενώ στους άλλους τρεις καταλόγους που ακολουθούν απαντά απλώς ως Νικήτας (Nichita). Το χωριό δηλαδή φέρει το όνομα του πολιούχου αγίου του. Τώρα πλέον, χάρη στην πιο πάνω βενετική πηγή, δεν εικάζουμε απλώς ότι αρχικά το όνομα του χωριού ήταν Άγιος Νικήτας και κατέληξε απλώς σε Νικήτας, αλλά είμαστε πέραν πάσης αμφιβολίας βέβαιοι ότι αρχικά το όνομά του ήταν Άγιος Νικήτας. Το γεγονός αυτό μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι το χωριό είναι προφραγκικό, δηλαδή θα ιδρύθηκε κατά τους Βυζαντινούς Χρόνους. Το 1565 το εν λόγω χωριό είχε μόνο δεκαπέντε ελεύθερους καλλιεργητές, αλλά πολύ πιθανόν να είχε μεγάλο αριθμό παροίκων, οι οποίοι δεν περιλαμβάνονταν στην απογραφή. Το 1534 ο φεουδάρχης Δομένικος Bonhaver είχε αγοράσει κτήματα τόσο στο χωριό Νικήτας όσο και στο γειτονικό χωριό Πεντάγυια.

Απόγονοι του φεουδάρχη Δομένικου Bonhaver, ο οποίος κατείχε κτήματα στον Άγιο Νικήτα, είδηση που για πρώτη φορά μάς γίνεται εδώ γνωστή, απαντούν σε βενετικά έγγραφα και μετά την απώλεια της Κύπρου το 1570-1571, από την εξουσία των Βενετών σ’ αυτήν των Οθωμανών. Στις 20 Φεβρουαρίου 1581 ο Φραγκίσκος του Βικέντιου Bonhaver από τη Λευκωσία, απόγονος του φεουδάρχη Δομένικου Bonhaver, είχε παρουσιαστεί ως μάρτυρας για να διαβεβαιώσει μαζί με άλλους τρεις Κύπριους τα στοιχεία του Ιωάννη Βαπτιστή Tenturi, ενός συμπατριώτη τους, ότι ήταν νόμιμος γιος του Λουκά Βενέδικτου Tenturi.

Κτήματα στην Πεντάγυια

Η Πεντάγυια, αν και μικρό χωριό, έδωσε κατά τη Φραγκοκρατία και τη Βενετοκρατία το όνομά της σ’ ένα πολύ μεγάλο διαμέρισμα της Κύπρου, με σχεδόν εκατόν επτά χωριά. Η Πεντάγυια, χωριό τότε ομώνυμο με το διαμέρισμα στο οποίο ανήκε, αναφέρεται στις πηγές ποικιλοτρόπως όπως: Pendaia, Pendala, Pentageia, Pentaglia ή και Bandes. Το 1565, η Πεντάγυια είχε σαράντα ελεύθερους καλλιεργητές. Οι Βενετοί διατήρησαν τους θεσμούς που είχαν οι Lusignan στην Κύπρο και έτσι διόριζαν έναν διοικητή στο διαμέρισμα της Πεντάγυιας, ο οποίος στις φραγκικές πηγές αναφέρεται ως chevetaine de Pendaies και στις βενετικές civitano di Pendaia. Toν τίτλο του τσιβιτάνου έφεραν επίσης οι διοικητές των διαμερισμάτων του Μαζωτού, της Αυδήμου και της Χρυσοχούς. Συνήθως οι τσιβιτάνοι έπρεπε να ήταν Κύπριοι αστοί ή ευγενείς από τη Λευκωσία. Μεταξύ άλλων διετέλεσαν τσιβιτάνοι Πεντάγυιας σημαντικά πρόσωπα της τότε κυπριακής κοινωνίας, όπως μέλη των οικογενειών Συγκλητικού, Αττάρ, Μισταχιέλη κ.ά.

Το 1468 ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς Ιάκωβος Β΄ Lusignan είχε διορίσει διοικητή του διαμερίσματος Πεντάγυιας τον ευνοούμενό του Ιάκωβο Μαλτέζο, στη θέση του Ιωάννη de Saint-Jean. Ο τελευταίος επίσης Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου είχε διορίσει στο ίδιο αξίωμα του τσιβιτάνου της Πεντάγυιας τον Δημήτριο από την Κορώνη (Dimitri de Coron) και επιπρόσθετα του παραχώρησε τα χωριά Επισκοπειό, Στρόβολο και το χωριό Καπούτι (Καλό χωριό), στο βαϊλάτο της Μόρφου.

Άγνωστη, τέλος, παραμένει η ταυτότητα της Κύπριας αρχόντισσας που είχε παντρευτεί τον Ιωάννη Perez Fabrices, για χάρη του οποίου ο βασιλιάς Ιάκωβος Β΄ Lusignan είχε δημιουργήσει στις 4 Μαρτίου 1472 την κομητεία του Ριζοκαρπάσου. Πρόκειται για την Απολλωνία της Πεντάγυιας (Pollonia di Bandes), όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές, σύζυγο του πρώτου κόμη του Ριζοκαρπάσου.

Το χωριό Άγιος Κυριακός ή ο Κάμπος

Στην περιοχή της Λεύκας συναντούμε σε βενετική πηγή του 1534 κτήματα ονομαζόμενα Άγιος Κυριακός (terreni nominati Santo Chiriaco), τα οποία είχε αγοράσει ένας φεουδάρχης. Αξίζει να αναφερθεί ότι το 1565 για πρώτη φορά, εξ όσων μέχρισήμερα γνωρίζουμε, εμφανίζεται ένα χωριό στην απογραφή του 1565 με το όνομα Άγιος Κυριακός ή ονομαζόμενο ο Κάμπος (San Chiri(a)co ditto Ocambos). Το γεγονός αυτό μαρτυρεί ότι το χωριό αυτό είχε δημιουργηθεί επί Βενετοκρατίας και οπωσδήποτε στην περιοχή των κτημάτων, που έφερε το όνομα Άγιος Κυριακός. Δεν αποκλείεται στην ίδια περιοχή να υπήρχε και βυζαντινή εκκλησία γύρω από την οποία δημιουργήθηκε μετέπειτα το χωριό Άγιος Κυριακός, το οποίο μετονομάστηκε με την πάροδο των ετών σε Κάμπο. Δεν αποκλείεται ακόμη στην ίδια περιοχή να υπήρχε αρχικά βυζαντινό χωριό, το οποίο καταστράφηκε και στη συνέχεια οικοδομήθηκε εκ νέου επί Βενετοκρατίας. Η εκκλησία του χωριού Κάμπος και πάλαι ποτέ χωριού Άγιος Κυριακός είναι αφιερωμένη στον Άγιο Κυριακό τον Αναχωρητή, και μάλλον θα οικοδομήθηκε στα ερείπια παλαιότερου ναού, εάν κρίνουμε από άλλες σχετικές περιπτώσεις. Για παράδειγμα, ο ναός της Παναγίας της Καλαβασού, που οικοδομήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, αποτελεί διάδοχο οικοδόμημα παλαιότερου ναού που ανάγεται στα χρόνια της Βενετοκρατίας, σύμφωνα με τα έγγραφα που έχουμε πρόσφατα δημοσιεύσει.

Ποιος ήταν όμως ο Κύπριος φεουδάρχης ο οποίος το 1534 είχε αγοράσει κτήματα στην περιοχή που έφερε το όνομα Άγιος Κυριακός; Η ανέκδοτη πηγή μάς αποκάλυψε και το όνομα του φεουδάρχη που είχε αγοράσει τα εν λόγω κτήματα. Πρόκειται για τον Gualtier de Cressi ο οποίος το 1524 είχε εκμισθώσει το βαϊλάτο της Λαπήθου, το οποίο περιλάμβανε δεκατέσσερα χωριά. Η οικογένεια του φεουδάρχη αναφέρεται στις πηγές ως De Cresi ή Decressi και μέλη της είχαν φονευθεί το 1570 στη Λευκωσία, όταν η πόλη είχε κυριευθεί από τους Οθωμανούς. Μεταξύ αυτών ήταν και ένας Νικόλαος Cressi, πατέρας του Μανούσου Cressi, που είχε διαπρέψει αργότερα στη Βενετία ως έμπορος και είχε αναπτύξει μεγάλη δραστηριότητα ως μέλος της Ελληνικής Αδελφότητας Βενετίας. Ο Μανούσος Cressi είχε νυμφευθεί τη Μαρία, θυγατέρα της Κύπριας Μαργαρίτας Μέξια ή Μούξια, από τον πρώτο της γάμο με τον Bernardo Curacer, μιας δυναμικής γυναίκας και φιλότεχνης, όπως μπορούμε να υποθέσουμε από το περιεχόμενο των δύο διαθηκών της, που έχουμε εκδώσει.

Η Κυρά-Παναγιά της Λεύκας

Μια άλλη ενδιαφέρουσα βενετική πηγή μάς διέσωσε αυτή τη φορά ένα αγιολογικό και πολύ ωραίο τοπωνύμιο στην περιοχή επίσης της Λεύκας. Πρόκειται για το τοπωνύμιο Κυρά-Παναγιά (Chira Panagia). Το τοπωνύμιο αυτό δεν έχει διασωθεί έως σήμερα ως Κυρά-Παναγιά, αλλά μάλλον πρέπει να ταυτιστεί με τον μεσαιωνικό ναό της Λεύκας, αφιερωμένο στην Παναγία η οποία είναι γνωστή ως Παναγία ή Ακεντού ή Ατζιεντού. Ίσως το επίθετο Ατζιεντού να υπονοεί την Παναγία που θεραπεύει τους πόνους, δηλαδή τις τζιεγκιές, κατά την κυπριακή διάλεκτο.

Οι αρχειακές μαρτυρίες μάς έδωσαν όπως πάντα νέα στοιχεία για τα χωριά μας και τους φεουδάρχες τους καθώς και για αγιολογικά τοπωνύμια. Μας έγινε γνωστό ότι αρχικά το χωριό Νικήτας ονομαζόταν Άγιος Νικήτας ενώ το χωριό Κάμπος ονομαζόταν Άγιος Κυριακός. Μάθαμε περισσότερα για τους φεουδάρχες κτημάτων στην Πεντάγυια και στην περιοχή της Λεύκας και στη Μόρφου. Σημαντική επίσης είδηση είναι η σχετική με το τοπωνύμιο Κυρά-Παναγιά στη Λεύκα, που θα γειτνίαζε μάλλον με τον ναό τον αφιερωμένο τότε στην Κυρά-Παναγιά, η οποία αργότερα φαίνεται να μετονομάστηκε σε Παναγία Ακεντού.

Οι αρχειακές πηγές μάς ταξίδεψαν για μια ακόμη φορά σ’ αυτή τη σαγηνευτική διαδρομή μέσα από τα βάθη των αιώνων…