Του Αριστείδη Βικέτου*

«Πρωτίστως τυγχάνει απαραίτητος τουλάχιστον η ενότης της ελληνοφώνου Ορθοδοξίας. Υπάρχει δυστυχώς και εις σύγχρονος κατακερματισμός της Ορθοδοξίας, μία "προτεσταντοποίησις" διοικητικώς αυτής», τονίζει ο Μητροπολίτης Γέρων Χαλκηδόνος Αθανάσιος. Ο Μητροπολίτης Αθανάσιος επικρίνει το Πατριαρχείο Μόσχας λέγοντας: «Στηριζόμενον  από το κράτος, έχει ηγεμονιστικάς τάσεις συχνά συνεπικουρούμενον και από τους δορυφόρους του (Τσεχίαν, Πολωνίαν κλπ)».

Ο κ. Αθανάσιος, ο οποίος πήρε πρόσφατα μέρος σε συνέδριο στην Κύπρο, τονίζει ότι «πρέπει οι Σλαύοι να γνωρίζουν, ότι δεν υπάρχει τρίτη Ρώμη, αλλά Παλαιά και Νέα».

Ο Γέρων Χαλκηδόνος καταγγέλλει ότι «Οδηγούν τα διορθόδοξα (σ.σ: ζητήματα) δι' ωρισμένων "εμπρηστών" εις αδιέξοδα και επί έτη ολόκληρα, σαμποτάρουν την Αγίαν και Μεγάλην Σύνοδον, όπως και οι Ρουμάνοι τελευταίως».

Σε άλλο σημείο της συνέντευξης ο κ. Αθανάσιος δηλώνει ότι «το παρόν του Οικουμενικού Πατριαρχείου φαίνεται ευοίωνο με τους τρεις μεγάλους Πατριάρχας και το διαφορετικόν έργον και την προσωπικότητά των: Αθηναγόραν, Δημήτριον, Βαρθολομαίον». Ωστόσο, σημειώνει ότι «το ποίμνιο συρρικνώνεται» και ότι «υπάρχουν και προβλήματα, τα οποία δεν ελύθησαν, όπως το καθεστώς (status) του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η θέσις του Πατριάρχου, η Θεολογική Σχολή της Χάλκης κ.ά. Για την στάση της Ελλάδος έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Πολίτικης Ρωμιοσύνης ο κ. Αθανάσιος υποστηρίζει: «Η στάσις της Ελλάδας ποικίλλει κατά καιρούς και τας κυβερνήσεις. Γενικώς όμως ημπορεί κανείς να πει ότι είναι μάλλον θετική».

Ο Μητροπολίτης Γέρων Χαλκηδόνος, Αθανάσιος είναι γέννημα και θρέμμα της ιστορικής πόλης της Χαλκηδόνας (Kadikoy), που βρίσκεται, ως γνωστόν, στην ασιατική ακτή του Βοσπόρου απέναντι από την Κων/πολη.

Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στην Αστική Σχολή της Χαλκηδόνας, ενώ την εγκύκλια παιδεία του έλαβε στο Γυμνασιακό Τμήμα της Μεγάλης του Γένους Σχολής στην Κωνσταντινούπολη. Στη συνέχεια σπούδασε Θεολογία στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, απ' την οποία αποφοίτησε το 1959 με βαθμό «Άριστα». Εκτός από τις καθαυτό θεολογικές σπουδές του στη Χάλκη παρακολούθησε επί δύο έτη (1957, 1958) μαθήματα βυζαντινής αγιογραφίας στην Αθήνα κοντά στον μεγάλο βυζαντινό αγιογράφο και θεωρητικό της βυζαντινής αγιογραφίας, Φώτη Κόντογλου.

Μετά τις θεολογικές του σπουδές ο κ. Αθανάσιος μετέβη με υποτροφία του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Μόναχο της Γερμανίας, όπου σπούδασε επί μία εξαετία (1959-1965) με την επιστημονική καθοδήγηση φημισμένων και διεθνώς ανεγνωρισμένων καθηγητών, ειδικευόμενος στους κλάδους της Βυζαντινολογίας και της Μεσαιωνικής και Νεώτερης Ιστορίας της Τέχνης. Οι μεταπτυχιακές του σπουδές στέφθηκαν με τη θαυμάσια διδακτορική του με θέμα «Μελέτες στην ιστορία των λειτουργικών αμφίων κατά το βυζαντινό τυπικό», με την οποία αναγορεύτηκε διδάκτωρ με βαθμό «Άριστα cumlaude».

Καρπός των ερευνητικών και επιστημονικών του ενασχολήσεων είναι η έκδοση 7 βιβλίων και 470 περίπου μελετών που αναφέρονται στους τομείς της Θεολογίας, της Χριστιανικής και Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, και ιδιαίτερα στην ιστορία των ιερών αμφίων, της θρησκευτικής και κοσμικής ζωγραφικής και των λοιπών καλλιτεχνικών και πνευματικών ρευμάτων της Κων/πόλεως κατά το 19ο, 20ό και 21ο αιώνα. Είναι πρόεδρος διαφόρων Συνοδικών Επιτροπών, του Δ.Σ. του Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών της Θεσσαλονίκης και του Ορθόδοξου Κέντρου του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Σαμπεζί της Ελβετίας. Επίσης, έχει πάρει μέρος σε πολλές αποστολές του Οικουμενικού Πατριαρχείου και είναι επίτιμο μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών.

Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της συνέντευξης του Μητροπολίτη Χαλκηδόνος. 

ΕΡ: Πώς βλέπετε την βυζαντινή τέχνη-αγιογραφία στη σημερινή εποχή;

ΑΠ: Η βυζαντινή τέχνη στην αγιογραφία, τόσον στην Ελλάδα όσον και στο εξωτερικό, σήμερον γενικώς εκ ποικίλων λόγων όπως π.χ. επειδή τυγχάνει "λειτουργική τέχνη", σπανίζουν ίσως άξιοι δημιουργοί, οι οποίοι έχουν και ορθήν εκπαίδευσιν και μεράκι, αδιαφορούν οι ιθύνοντες, οι οποίοι δυστυχώς πολλάκις αγνοούν τελείως τα καλλιτεχνικά προβλήματα, την συντήρησιν κ.ά. και προτιμούν τας ευκόλους και ταχείας λύσεις, τα ΜΜΕ, τα οποία δυστυχώς παραπλανούν την κοινήν γνώμην κ.ά. ευρίσκεται εις κατάστασιν στείρας στασιμότητος. Τοιουτοτρόπως δημιουργούνται ανιαρά επαναληπτικά ρεπερτόρια, εκτρώματα καλλιτεχνικά και συντηρητικά. Τυγχάνει, εκτός ελαχίστων περιπτώσεων (Μητράκας, Κόρδης, Σκλήρης, Βασιλάκης, Βαφειάδης, Λουδοβίκος, Καρδαμάκης, Krug, Ciobanuκ.ά.), οι οποίοι έστω και δοκιμαστικώς, δεν στηρίζονται από την Εκκλησίαν, σχεδόν αντιγραφική. Στην αρχιτεκτονική, καίτοι συμβαίνει το αυτό, όμως πρωτοπορεί η Ορθόδοξος Εκκλησία κυρίως στην Αμερική, καίτοι οι ναοί της είναι υπερμοντέρνοι και απομακρύνονται αρκούντως εκ της βυζαντινής παραδόσεως. Στην εκκλησιαστική μεταλλοτεχνική υπάρχει το ίδιον αντιγραφικόν φαινόμενον και δη με σύγχρονον τεχνολογίαν (computerκλπ.), ευτελή υλικά και μίαν πομπώδη εμφάνισιν του κιτς. Τα ξυλόγλυπτα εκτελούνται με μηχανικά τρυπάνια και τα κεντήματα ενίοτε, εκτός από τις σάρκες, δεν μπορούν να συγκριθούν με τα παλαιά, τόσον ως προς την τεχνικήν, όσον και ως προς τα υλικά.

ΕΡ: Ποιά η διαφορά κοσμικής και εκκλησιαστικής τέχνης;

ΑΠ: Αι δύο αυταί τέχναι μέχρι τον 18ο αιώνα συχνά συνειργάζοντο αρμονικά. Η Εκκλησία ήτο ο παραγγελιοδόχος των καλλιτεχνών και η τέχνη πολλάκις θρησκευτική. Σήμερον όμως η κοσμική είναι αυτόνομος. Διαφοροποιούν εντόνως τον χαρακτήρα και τον σκοπό των. Η κοσμική σήμερον μπορεί να είναι και κατά της θρησκείας και να την καταπολεμεί. Υπάρχει βέβαια και η κοσμικίζουσα εικονογραφικά και εικονολογικά θρησκευτική ζωγραφική, ιδίως στη Δύση.

ΕΡ: Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η εκκλησιαστική τέχνη, ιδιαίτερα στον ορθόδοξο χώρο, είναι «στρατευμένη»;

ΑΠ: Ως επί το πλείστον ναι. Συχνά όμως κακώς, με οικονομικά συμφέροντα μεσαζόντων ιερέων και καλλιτεχνών, αλλά και με απαράδεκτους περιορισμούς, αντιπαραδοσιακούς πολλάκις, όπως εις την ναοδομίαν, οι οποίοι στραγγαλίζουν τον γνήσιο καλλιτέχνη και τον καταπολεμούν, αντί να φροντίζουν να διαπαιδαγωγήσουν τους πιστούς καταλλήλως.

ΕΡ: Ποια υπήρξε η συμβολή του Φώτη Κόντογλου στην αγιογραφία στην Ελλάδα;

ΑΠ: Λίαν σημαντική. Επέστρεψε στις πηγές, στις ρίζες, και τούτο ήτο αναγκαίον για την νεοελληνική Εκκλησιαστική τέχνη και την "αναγέννησίν" της. Μετά όμως η στροφή του, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων (Κοψίδης), οδηγήθηκε στον Κοντογλισμό, αν και διεκρίθησαν και άξιοι μαθηταί του (Τραχανατζής, Χοχλιδάκης, Παπανικολάου, Βαμπούλης, Τερζής, Παπαδέλης, Ουδάμπασης, Γλιάτας, Γεωργακόπουλος κ.ά.), οι οποίοι όμως έμειναν, κατά το μάλλον ή ήττον, πιστοί εις τα ρεύματα, την εικονογραφία και εικονολογία του παρελθόντος.

ΕΡ: Παρακολουθήσατε μαθήματα αγιογραφίας στον Φώτη Κόντογλου, γιατί την εγκαταλείψατε και ασχολείστε με την κριτική της τέχνης;

ΑΠ: Διότι δεν πίστευα, ίσως λάθος, ότι μπορούσα να συνδυάσω την βυζαντινήν παράδοσιν με την σύγχρονον εποχήν. Εφ' όσον η βυζαντινή τέχνη ήτο πάντοτε δυναμική και όχι στατική, είχεν συγκρατημένην "εξέλιξιν" και όχι καλπάζουσαν, όπως η δυτική θρησκευτική ζωγραφική. Έτσι λόγου χάριν διαφέρει σ' αυτή ο 12ος από τον 15ο, 17ο, 18ο αιώνα κ.ο.κ. Γιατί σήμερα λοιπόν να αντιγράφουμε; Τούτο σημαίνει πνευματικό και καλλιτεχνικό κάματο και έχει απίστευτες "ευκολίες" για τις τεχνικές εκτελέσεις, άσχετες με την παράδοσιν και βιομηχανικές. Οι αγιογράφοι έχουν γίνει δυστυχώς έμποροι που αποβλέπουν μόνον στο εύκολο χρήμα. Πνευματικότητα, νηστεία, προσευχή κατά την εκτέλεσιν ανήκουν στο παρελθόν. Είναι τραγική η εκβιομηχανοποίησις της νεοελληνικής εκκλησιαστικής τέχνης, με όλες τις συνέπειες αυτής.

ΕΡ: Πώς βλέπετε το παρόν και το μέλλον του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Πολίτικης Ρωμηοσύνης;

ΑΠ: Το παρόν του Θρόνου φαίνεται ευοίωνο με τους τρεις μεγάλους Πατριάρχας και το διαφορετικόν έργον και την προσωπικότητά των: Αθηναγόραν, Δημήτριον, Βαρθολομαίον. Αυτοί άνοιξαν νέας οδούς. Υπάρχει αρκετή πολιτισμική ζωντάνια στην Πόλη με τους νέους, στήριξις των κυβερνώντων, περισσότερος σεβασμός στις μειονότητες κλπ. Βέβαια το ποίμνιο συρρικνώνεται. Ο Βαρθολομαίος στηρίζει τη νεότητα, την παιδείαν, την στελέχωσιν του Πατριαρχείου, διηύρυνε την Ι. Σύνοδον, περί τους 20 Μητροπολίτας του εξωτερικού έλαβον και την Τουρκικήν Ιθαγένειαν τη αδεία των αρχών, πράγματα σημαντικά, εφ' όσον δεν ανοίγει προς το παρόν η Θεολογική Σχολή. Κτήματα κατασχεθέντα μετά το 1936 επιστρέφονται στις Κοινότητες, αποχαρακτηρίζονται και ημπορούν να αποβούν προσοδοφόρα, όπως και το Ορφανοτροφείο. Ναοί της Ανατολίας κατόπιν πολυετούς σιωπής λειτουργούν από την Α.Θ.Π. και συντηρούνται διά λόγους πολιτισμικούς. Έτεροι ερειπωμένοι ναοί αγοράζονται υπό του Θρόνου. Έρχονται και αρκετοί Έλληνες επιχειρηματίες στην Πόλη και Επιστήμονες, οι οποίοι όμως δυστυχώς δεν έχουν σχέσιν με το Πατριαχείον και γενικά με την ομογένεια. Πολλοί ημέτεροι και ξένοι επισκέπτονται το Φανάρι (πολιτικοί, επιστήμονες, καλλιτέχνες, διανοούμενοι, αθληταί, δημοσιογράφοι, συγγραφείς, μουσικοί κ.ά.). Το Πατριαρχείον, ως εκφραστής της κανονικής τάξεως της Ορθοδόξου Εκκλησίας, στηρίζει τους διαλόγους (διορθοδόξους, διαχριστιανικούς, διαθρησκειακούς), τα θέματα της ειρήνης, δικαιοσύνης και καταλλαγής και την οικολογία. Έχει αγαθάς σχέσεις με τους θρησκευτικούς και πολιτικούς αρχηγούς της χώρας και όχι μόνον. Βεβαίως υπάρχουν και προβλήματα, τα οποία δεν ελύθησαν, όπως το καθεστώς (status) του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η θέσις του Πατριάρχου, η Θεολογική Σχολή της Χάλκης κ.ά.

ΕΡ: Πώς κρίνετε την διαχρονική στάση της Ελλάδος απέναντι στο Πατριαρχείο και την Ρωμηοσύνη της Πόλης;

ΑΠ: Η στάσις της Ελλάδας ποικίλλει κατά καιρούς και τας κυβερνήσεις. Γενικώς όμως ημπορεί κανείς να πει ότι είναι μάλλον θετική. Ανώτατοι κυβερνητικοί εκπρόσωποι διατηρούν φιλικάς σχέσεις με τον Πατριάρχην. Το κράτος δέον να στηρίζει την Εκκλησίαν, διότι πολλά οφείλει εις αυτήν, έστω και αν ενίοτε και αύτη σφάλλει. Πρέπει να κατανοήσωμεν, ότι η σύγχρονος οικονομική κρίσις τα μέγιστα οφείλεται και εις το ότι εξοστρακίσαμε τον Θεόν από την ζωήν μας. Υπάρχουν διαπολιτισμικά και άλλα προγράμματα της ομογενείας μετά των αντιστοίχων φορέων της Ελλάδος (αδελφοποιήσεις, συναυλίαι, θέατρα, διαλέξεις αθλητικές, εορταστικές εκδηλώσεις κ.ά.).

ΕΡ: Αληθεύει ότι το Πατριαρχείο Μόσχας προβάλλει προβλήματα για να μην συγκληθεί η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος της Ορθοδοξίας;

ΑΠ: Δυστυχώς ναι. Στηριζόμενον από το κράτος, έχει ηγεμονιστικάς τάσεις συχνά συνεπικουρούμενον και από τους δορυφόρους του (Τσεχίαν, Πολωνίαν κλπ.). Πρέπει όμως οι Σλαύοι να γνωρίζουν, ότι δεν υπάρχει τρίτη Ρώμη αλλά Παλαιά και Νέα. Ότι η μητέρα είναι το Βυζάντιο καίτοι οι πατέρες διαφορετικοί. Πρέπει να κατανοήσουν το "Πρωτείον τιμής" του Οικουμενικού Πατριάρχου, και τον Οικουμενικόν χαρακτήρα αυτού. Οδηγούν τα διορθόδοξα δι' ωρισμένων "εμπρηστών" εις αδιέξοδα και επί έτη ολόκληρα, σαμποτάρουν την Αγίαν και Μεγάλην Σύνοδον, όπως και οι Ρουμάνοι τελευταίως. Έχομεν μεγάλα προβλήματα εις την διασποράν. Βεβαίως πρωτίστως τυγχάνει απαραίτητος τουλάχιστον η ενότης της ελληνοφώνου Ορθοδοξίας. Υπάρχει δυστυχώς και εις σύγχρονος κατακερματισμός της Ορθοδοξίας, μία "προτεσταντοποίησις" διοικητικώς αυτής.

ΕΡ: Τί απαντάτε σε όσους κατηγορούν το Οικουμενικό Πατριαρχείο για προδοσία σε σχέση με τον διάλογο με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία;

ΑΠ: Τούτο είναι απαράδεκτον. Διότι ουδείς προδίδει την πίστιν του. Τούτο κατενόησαν οι Ρωμαιοκαθολικοί και Προτεστάνται. Όμως απαιτείται καλή γειτονία. Οι διάλογοι εκ ποικίλων αιτίων πολλάκις εμπλέκονται, καρκινοβατούν, προχωρούν, σταματούν, αλλάζουν θεματολογίαν λόγω των αδιεξόδων, αποβαίνουν ακαδημαϊκοί, δεν διαφωτίζουν το ποίμνιον κλπ. Πάντως δέον να συνεχίζονται, δεν δυνάμεθα να πάμε οπίσω, έστω κι' αν παρήλθεν η εποχή του ενωτικού ενθουσιασμού μετά το 1948, έστω και αν σήμερον λείπουν οι μεγάλοι οικουμενισταί και θεολόγοι και αι Εκκλησίαι έχουν γίνει αδιάφοροι, έστω και αν η οικουμενική κίνησις ευρίσκεται σήμερον εις ένα "οικουμενικόν χειμώνα" μίαν "οικουμενικήν αρχαιολογίαν", έναν "οικουμενικόν κάματον", μίαν "μηρυκαστικήν θεολογίαν", καθότι αι βασικαί θεολογικαί διαφοραί παραμένουν, παρά κάποιας συγκλίσεις μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Προτεσταντών.

ΕΡ: Σήμερα γίνεται μεγάλη συζήτηση για τους γέροντες. Πως μπορούμε να διακρίνουμε ποιοι από αυτούς είναι πραγματικά χαρισματούχοι, ώστε να αποφύγουμε τον κίνδυνο του γεροντισμού;

ΑΠ: Γέροντες πραγματικοί υπάρχουν εισέτι στο Άγιον Όρος, τη Ρωσία και αλλαχού (Starets, σοφοί, σεβάσμιοι). Δεν είναι όμως οι πάντες γέροντες όπως αποκαλούνται σήμερον και τα "μειράκια" (νέοι κληρικοί), καθώς και οι λοιποί εκπρόσωποι της "θεολογικής αγυρτίας", και του "Νέο-γεροντισμού" πού εμποτίζουν με τις συντηρητικές και δήθεν ορθόδοξες απόψεις των, τους αδαείς, τους εκμεταλλεύονται οικονομικώς και άλλως και τους παραπλανούν, όπως οι παλαιοημερολογίται κ.ά. Χρειάζεται λοιπόν σωστή ενημέρωσις των πιστών από την ιθύνουσα Εκκλησία, η οποία δέον να εγκύπτει εις τα καυτά πλέον προβλήματα του κόσμου (Aids, βιοτεχνολογία, βιοηθική, μεταμοσχεύσεις, τεχνητή γονιμοποίηση, γενετική, προβλήματα των σεξουαλικών μειονοτήτων, οικολογία, καύσιν νεκρών κ.ά.), και όχι να κηρύττει στεγνήν, απόκοσμον και εύκολον ηθικολογίαν.

*Η συνέντευξη στον Α. Βικέτο δόθηκε για το Αθηναϊκό- Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων