του Διομήδη Μυριανθέα, Αρχιτέκτονα*

Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική κατά την περίοδο από τον 13^ο έως και τον 20^ο αιώνα στη μητροπολιτική περιφέρεια Μόρφου, περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό ναών με μεγάλη ποικιλία τύπων. Είναι προφανές ότι η παρουσίαση ενός τόσο μεγάλου αριθμού ναών στα πλαίσια αυτής της γενικού ενδιαφέροντος παρουσίασης, δε θα μπορούσε να ήταν πλήρης και αναλυτική. Ιδιαίτερα προβλήματα, λόγω έλλειψης επαρκών στοιχείων, υπάρχουν στην παρουσίαση ναών των κατεχομένων κοινοτήτων.

Η κατάταξη και παρουσίαση έγινε με βάση τυπολογικά χαρακτηριστικά των ναών, όπως αυτά εντοπίζονται στις υπό εξέταση περιόδους (13^ος – τέλη 19^ου-20^ου). Στο πρώτο τμήμα (Φραγκοκρατία μέχρι τα τέλη της Τουρκοκρατίας) παρουσιάζονται οι σχετικά περιορισμένοι σε αριθμό καμαροσκεπείς και τρουλλαίοι ναοί καθώς και η μεγάλη ομάδα των ξυλόστεγων. Στη συνέχεια, στο δεύτερο τμήμα (περίοδος από τα τέλη της Τουρκοκρατίας μέχρι τις πρώτες δεκαετίες της Αγγλοκρατίας) παρουσιάζεται ο ιδιαίτερος τύπους που εμφανίζεται αυτή την εποχή, της μονόκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής με σταυροθόλια όπως ο τύπος μερικών απλούστερων μονόκλιτων ναών με ξύλινη στέγη. Παρατίθενται επίσης οι περιορισμένοι σε αριθμό ναοί της δεκαετίας του 1930 με τους οποίους γίνεται επαναφορά, στη σύγχρονη εποχή, του τύπου του τρουλλαίου ναού.

1. Από τη Φραγκοκρατία στην Τουρκοκρατία Καμαροσκέπαστοι και Τρουλλαίοι Ναοί.

Αναμφίβολα το σημαντικότερο μνημείο της περιόδου αυτής είναι ο ναός του Αγίου Μάμαντος στη Μόρφου που χρονολογείται στις αρχές του 16^ου αιώνα. Ανήκεις τον φραγκοβυζαντινό τύπο που συνδυάζει στοιχεία της βυζαντινής (όπως ο τρούλλος) και της γοτθικής αρχιτεκτονικής (όπως το οξυκόρυφο τόξο). Το είδος αυτό που δημιουργήθηκε κατά τον 14^ο αιώνα δεν είχε μεγάλη εξάπλωση στην Κύπρο και ο αριθμός των μνημείων που σώζονται είναι περιορισμένος.

Ο ναός ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής μετά τρούλλου (Σχ. 1). Τα κλίτη χωρίζονται από δυο κιονοστοιχίες με πέντε κίονες η κάθε μία. Οι κίονες είναι κατασκευασμένοι από πωρόλιθο και φέρουν κιονόκρανα ψευδογοτθικού τύπου και τοξοστοιχία με ημικυκλικά τόξα. Τα τρία κλίτη καλύπτονται από οξυκόρυφες καμάρες. Το μεσαίο κλίτος είναι φαρδύτερο από τα ακραία και φέρει τρούλλο στο ανατολικό του τμήμα. Η αψίδα του ιερού είναι ημικυκλική και έχει πλάτος όσο και το κεντρικό κλίτος του ναού. Στα τέλη του 19^ου αιώνα προστέθηκε το κωδωνοστάσιο, στη ΒΑ γωνία του και στοές στη βόρεια και δυτική πλευρά του.

Ο σημερινός ναός είναι κτισμένος επί των ερειπίων δύο παλαιοχριστιανικών βασιλικών και ενός βυζαντινού ναού και ήταν το καθολικό (ο κυρίως ναός) ομώνυμου μοναστηρίου. Η παράδοση αναφέρει ότι το μοναστήρι κτίστηκε επί των θεμελίων ειδωλολατρικού ναού της Αφροδίτης. Πότε ακριβώς ιδρύθηκε η μονή είναι άγνωστο. Για τη μορφή που αυτή είχε κατά τον 18^ο αιώνα πολύ σημαντική είναι η περιγραφή και ιδιαίτερα το σχεδίασμα του Ρώσου μοναχού Βασίλειου Μπάρσκυ ο οποίος επισκέφθηκε τη μονή δύο φορές, το 1727 και το 1735. Η μονή φαίνεται ότι ήταν σε λειτουργία μέχρι και το 18^ο αιώνα.

Εκτός από το ναό του Αγίου Μάμαντος, οι μοναδικοί τρουλλαίοι ναοί στη μητροπολιτική περιφέρεια Μόρφου, είναι ο ναός του Αγίου Βασιλείου στην Πέτρα και του Αγίου Νικολάου στην Ορούντα. Ο Άγιος Βασίλειος είναι κτίσμα του 14^ου αιώνα και κατά την Τουρκοκρατία είχε μετατραπεί σε τζαμί. Ο Άγιος Νικόλαος είναι το καθολικό μικρής μονής κοντά στην Ορούντα. Πρόκεται για μικρών διαστάσεων ναό στον τύπο του μονόχωρου με τρούλλο, με προεξέχουσα ημικυκλική αψίδα ιερού στα ανατολικά (Σχ. 2). Έχει εξωτερικές διαστάσεις κάτοψης 6,70 x10,60 μ. χωρίς την αψίδα. Έχει δύο εισόδους στο βόρειο και δυτικό τοίχο. Ο σχετικά μεγάλων διαστάσεων τρούλλος εδράζεται στο βόρειο και νότιο τοίχο και σε δύο εγκάρσια οξυκόρυφα τόξα στην ανατολική και δυτική πλευρά του. Τα εγκάρσια τόξα υποστηρίζονται από εξωτερικές αντιρρίδες κατά τα γοτθικά πρότυπα.

Ο ναός με βάση τα μορφολογικά του στοιχεία, όπως το λιθανάγλυφο λιοντάρι του Αγίου Μάρκου πάνω από τη δυτική είσοδο, χρονολογείται στο πρώτο μισό του 16^ου αιώνα.

Λίγοι αλλά σημαντικοί είναι οι καμαροσκέπαστοι ναοί της Ενετοκρατίας. Ιδιαίτερα αξιόλογο μνημείο της κατηγορίας αυτής είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο Ποτάμι, κτίσμα του 16^ου αιώνα. Πρόκειται για μονόχωρο ναό ορθογωνικής κάτοψης με τρίπλευρη αψίδα ιερού (Σχ. 3). Έχει γενικές εξωτερικές διαστάσεις 7,75 x15,75 μ. χωρίς την αψίδα. Ο ναός είναι εξ ολοκλήρου κτισμένος από λαξευτούς ορθογωνικούς πωρόλιθους και παρουσιάζει μεγάλη κανονικότητα και κατασκευαστική ακρίβεια. Έχει τρεις εισόδους στο βόρειο, νότιο και δυτικό τοίχο, ένα μόνο παράθυρο στο ιερό και δύο μικρούς κυκλικούς φωταγωγούς στα αετώματα του ανατολικού και δυτικού τοίχου. Η καμάρα είναι οξυκόρυφη και εδράζεται σε μεγάλου πάχους (1,30 μ.) τοίχους. Ενισχύεται με δύο οξυκόρυφα σφενδόνια τα οποία καταλήγουν σε παραστάδες. Αξιόλογα διακοσμητικά στοιχεία παρατηρούνται στο περιθύρωμα της βόρειας (κύριας) εισόδου με τις λαξευτές νευρώσεις, στο παράθυρο του ιερού και στο γείσο που υπάρχει στη βόρεια, ανατολική και νότια πλευρά, το οποίο φέρει διακόσμηση σπειρομαιάνδρου.

Μονόχωρος καμαροσκέπαστος είναι επίσης ο ναός της Αγίας Βαρβάρας, του 16^ου αιώνα, στην Περιστερώνα. Ο ναός είναι μικρών διαστάσεων 5,56 x7,40 μ. εξωτερικά, εκτός της τρίπλευρης αψίδας του ιερού (Σχ. 4). Ο ναός είναι κτισμένος με ορθογώνιους λαξευτούς πωρόλιθους όπως φαίνεται τοπικά κάτω από νεώτερα επιχρίσματα. Η καμάρα είναι οξυκόρυφη και φέρεται από ένα τόξο το οποίο στηρίζεται σε κιλλίβαντες στο βόρειο και νότιο τοίχο. Ο ναός έχει δύο εισόδους, στο βόρειο και δυτικό τοίχο, ένα μικρό παράθυρο στο ιερό και δύο στα αετώματα. Μοναδικό διακοσμητικό στοιχείο είναι το λαξευτό περιμετρικό γείσο.

Στην Αυλώνα σώζονται δύο άλλοι μικροί καμαροσκέπαστοι ναοί αυτής της περιόδου, η Αγία Μαρίνα του 16^ου αιώνα και ο Άγιος Γεώργιος του 1535. Στον 16^ο αιώνα χρονολογείται και το νότιο κλίτος του δίκλιτου καμαροσκέπαστου ναού του Αγίου Γεωργίου στο Καλό Χωριό Μόρφου (Καπούτι).

Ο ίδιος τύπος του μονόχωρου καμαροσκέπαστου ναού χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στον τύπο αυτό ανήκουν οι ναοί των Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας στο Αργάκι, ο Απόστολος Λουκάς στην Κοράκου, 1697, η Παναγία στον Κουτραφά του 18^ου αιώνα, η Παναγία Ακεντού στη Λεύκα, ο Άγιος Αντώνιος στο Μάσσαρι, οι Άγιοι Σέργιος και Βάκχος στην Πεντάγια, ο Άγιος Γεώργιος στο Πραστειό του τέλους του 18^ου αιώνα, ο Άγιος Νικόλαος στο Πραστειό του 1828, ο Άγιος Γεώργιος στη Φλάσου του 18^ου αιώνα και ο Άγιος Αντώνιος στην Περιστερώνα ίσως του 19^ου αιώνα. Την ίδια περίοδο κτίστηκε και η Παναγία Κουσουλιά έξω από τη Φλάσου. Ο ναός υπήρξε καθολικό μικρής μονής κατά το 18^ο αιώνα. Άγνωστο είναι πότε ιδρύθηκε η μονή αυτή, πότε και για ποιο λόγο εγκαταλείφθηκε. Στα 1818 ανακατασκευάστηκε πλήρως ο ναός της Παναγίας Χρυσελεούσας στην Κατωκοπιά.

Ξυλόστεγοι Ναοί

Μία πολύ σημαντική κατηγορία που συναντάται σε μεγάλη έκταση στη μητροπολιτική περιφέρεια Μόρφου είναι αυτή των ξυλόστεγων ναών. Το παλαιότερο χρονολογημένο παράδειγμα ναού αυτού του τύπου είναι ο ναός της Παναγίας στο Μουτουλλά του 1280. Ο τύπος αυτός βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη στην περίοδο από το 15^ο έως το 19^ο αιώνα. Είναι διαδεδομένος κατά κύριο λόγο στην οροσειρά και στις παρυφές του Τροόδους και δεν συναντάται πουθενά αλλού εκτός από τον κυπριακό χώρο. Στη μητροπολιτική περιφέρεια Μόρφου ανήκουν σήμερα περισσότεροι από τους μισούς ξυλόστεγους ναούς ολόκληρης της Κύπρου.

Το κυρίαρχο και ιδιαίτερα χαρακτηριστικό στοιχείο του τύπου αυτού είναι η διπλή (εσωτερική και εξωτερική), δίριχτη και ιδιαίτερα επικλινής ξύλινη στέγη. Ο μοναδικός αυτός τύπος στέγασης αποτελείται από την εσωτερική στέγη η οποία έχει τις εσωτερικές κεκλιμένες δοκούς και το σανίδωμα και την εξωτερική η οποία έχει τις εξωτερικές κεκλιμένες δοκούς και φέρει τα ορθογώνια, πλακοειδούς μορφής αγκιστρωτά κεραμίδια. Οι εσωτερικές κεκλιμένες δοκοί εδράζονται στις μαντωσιές της εσωτερικής παρειάς του βόρειου και νότιου τοίχου.

Οι εξωτερικές κεκλιμένες δοκοί στηρίζονται στις μαντωσιές της εξωτερικής παρειάς των τοίχων και προεξέχουν από αυτούς έως και 50 εκ. για προστασία τους από τις καιρικές συνθήκες. Οι εσωτερικές και οι εξωτερικές κεκλιμένες δοκοί συνδέονται στην κορυφή της στέγης με την ίδια κατά μήκος δοκό (καρίνα). Οι μαντωσιές στο πάνω μέρος του βόρειου και νότιου τοίχου συνδέονται μεταξύ τους με τα εγκάρσια οριζόντια δοκάρια (σταυρώματα) δίνοντας έτσι ακαμψία στη στέγη.

Οι στέγες καλύπτουν είτε τον κυρίως ναό μόνο, είτε προεκτείνονται στα ανατολικά για να καλύψουν και την ελεύθερη αψίδα του ιερού. Στην περίπτωση αυτή η στέγη υποστηρίζεται με ξύλινα υποστυλώματα (Σταυρός στην Αγία Ειρήνη Κανναβιών) ή με κτιστούς πεσσούς (Αγία Ειρήνη στα Καννάβια) ή με προέκταση των τοίχων στα ανατολικά (Θεοτόκος στη Γαλάτα) ή με κεκλιμένες δοκούς που στηρίζονται στον ανατολικό τοίχο (Αγία Μαρίνα στον Πεδουλά).

Οι κλιματολογικές συνθήκες των ορεινών περιοχών, η άφθονη ξυλεία των δασών άλλα και η απουσία ασβέστη από την περιοχή (που θα επέτρεπε την ανοικοδόμηση καμαροσκέπαστων και τρουλλαίων ναών) ήταν οι προφανείς και βασικοί λόγοι για τη δημιουργία και ανάπτυξη αυτού του τύπου στέγασης των ναών.

Ο τρόπος δόμησης της τοιχοποιίας των ναών αυτών είναι απλός. Χρησιμοποιούνται πάντοτε τοπικοί λίθοι συνήθως ακανόνιστου σχήματος και σκληροί που δεν επιδέχονται λάξευση. Έτσι γίνεται συμπλήρωση των ακανόνιστων αρμών με χαλικώματα από πέτρα. Το κτίσιμο γίνεται σχεδόν πάντα με συνδετικό κονίαμα από λάσπη. Σπανιότερα γίνεται τοιχοποιία από ωμές πλίνθους (Άγιος Σωζόμενος, Άγιος Γεώργιος και Αρχάγγελος στη Γαλάτα). Διακοσμητικά στοιχεία στις εξωτερικές επιφάνειες των τοιχοποιιών είναι πολύ σπάνια. Περιορισμένης έκτασης διακοσμητικό μοτίβο από οπτόπλινθους σε σχήμα ιχθυάκανθας υπάρχει στην Αγία Παρασκευή και στον Άγιο Σωζόμενο στη Γαλάτα και στον Άγιο Ανδρόνικο στον Καλοπαναγιώτη.

Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό των ναών αυτών είναι ο περιορισμένος αριθμός ανοιγμάτων. Ο αριθμός των θυρών όπως και η θέση τους δεν είναι ίδια σε όλους τους ναούς. Έχουν άμεση σχέση με το μέγεθος του ναού αλλά και με τη διαμόρφωση του εδάφους εξωτερικά. Μικρού μεγέθους ναοί έχουν μία μόνο θύρα (Προφήτης Ηλίας και Αγία Παρασκευή στις Τρεις Ελιές, Άγιοι Σέργιος και Βάκχος στον Καλοπαναγιώτη). Στους περισσότερους ναούς υπάρχουν δύο θύρες, μία στο δυτικό και μία στο βόρειο ή νότιο. Σε λίγες περιπτώσεις υπάρχουν τρεις θύρες, στο βόρειο, νότιο και δυτικό τοίχο (Άγιος Σωζόμενος, Παναγία Ποδίθου στην Γαλάτα, Άγιος Κυριακός στον Κάμπο, Αρχάγγελος στον Πεδουλά και Σταυρός Αγιασμάτι στην Πλατανιστάσα). Η δυτική θύρα είναι πάντα αξονικά τοποθετημένη, με εξαίρεση τις νεώτερες θύρες στο ναό της Μεταμορφώσεως στο Μουτουλλά και στον Άγιο Αντώνιο στα Σπήλια οι οποίες είναι τοποθετημένες πλησιέστερα προς τη ΒΔ γωνία τους.

Τα ανοίγματα των θυρών είναι συνήθως ορθογώνια, τα ανώφλια τους είναι ξύλινα και οι θύρες ξύλινες δίφυλλες. Σε νέωτερες φάσεις των ναών ή στους νεώτερους ναούς παρουσιάζονται θύρες με τοξωτό ημικυκλικό άνοιγμα (Άγιος Γεώργιος στην Άλωνα), συνηθέστερα με οξυκόρυφο τόξο (Παναγία στο Κούρδαλι, Θεοτόκος στα Καννάβια, Άγιος Γεώργιος στα Λαγουδερά, κ.λ.π.) ή με χαμηλωμένο τόξο (Θεοσκέπαστη στον Καλοπαναγιώτη, Άγιος Μάμας στον Ξυλιάτο κ.λ.π.). Τα πλαίσια και τα τόξα των θυρών είναι είτε από οπτόπλινθους, είτε από λαξευτούς λίθους. Σε λίγες περιπτώσεις τα θυρώματα φέρουν γλυπτό διάκοσμο (Άγιος Γεώργιος στην Άλωνα, Αρχάγγελος Μιχαήλ στην Πλατανιστάσα, κ.λ.π.).

Η κατασκευή παραθύρων στην αρχική φάση των ναών είναι πολύ σπάνια (Σταυρός Παλαιομύλου). Τα παράθυρα που έχουν σήμερα οι περισσότεροι από τους ναούς αυτούς, στο βόρειο και νότιο τοίχο τους, είναι όλα νεώτερα. Αντιθέτως συνήθης είναι η παρουσία μικρών ορθογωνικών φεγγιτών στα αετώματα του ανατολικού παραθύρου στην αψίδα του ιερού. Σπανιώτερα υπάρχουν κυκλικοί φεγγίτες (Παναγία στις Τρεις Ελιές). Αυτοί έχουν ξύλινα ή γύψινα διαφράγματα. Τα μικρά αυτά ανοίγματα ήταν τα μόνα που χρησιμοποιούνταν για αερισμό και φωτισμό του εσωτερικού των ναών.

Τυπολογικά οι ναοί του είδους αυτού χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες, τους μονόκλιτους και τους τρίκλιτους. Η κάθε κατηγορία υποδιαιρείται σε ομάδες ανάλογα με τα κατά περίπτωση ιδιαίτερα κατασκευαστικά και άλλα χαρακτηριστικά.

Ναοί μονόκλιτοι

Οι ναοί αυτού του τύπου είναι και οι περισσότεροι αριθμητικά. Αποτελούνται από ένα χώρο ορθογωνικής κάτοψης, τον κυρίως ναό και το ιερό στα ανατολικά. Κυρίως ναός και ιερό χωρίζονται από το εικονοστάσιο και συνήθως έχουν υψομετρική διαφορά μεταξύ τους, ενός, δύο ή και περισσοτέρων βαθμίδων. Το ιερό έχει συνήθως ημικυκλική απόληξη στο εσωτερικό του ενώ εξωτερικά είτε εγγράφεται στον ευθύγραμμο ανατολικό τοίχο (π.χ. Παναγία, Καμινάρια, Απόστολος Ανδρέας, Πολύστυπος) είτε σπανιότερα προεξέχει απ’ αυτόν. Η προεξέχουσα στα ανατολικά αψίδα έχει πάντοτε καμπύλη μορφή. Η καμπύλη προεξοχή της αψίδας σπανίως είναι πολύ μικρή (Παναγία Ποδίθου, Γαλάτα) ή είναι σχεδόν ημικυκλική σε κάτοψη (Σταυρός, Αγία Ειρήνη Κανναβιών, Θεοτόκος, Κακοπετριά) ή ακόμα είναι έντονα προεξέχουσα (Θεοτόκος, Καννάβια).

Στην απλούστερη αυτή κατηγορία ανήκει η πλειοψηφία των ξυλόστεγων ναών που είναι οι εξής: Άγιος Δημήτριος Μαραθάσας 18^ος ή αρχές 19^ου αιώνα, Αγία Ειρήνη, Αγία Ειρήνη Κανναβιών, Τίμιος Σταυρός, Αγία Ειρήνη Κανναβιών, Άγιος Θεόδωρος, Άγιος Θεόδωρος Σολέας, 18^ος – 19^ος αιώνας, Αγία Μαρίνα, Αγία Μαρίνα Ξυλιάτου, 18^ος αιώνας, Άγιος Μάμας Αληθινού, 19^ος αιώνας, Άγιοι Ιωακείμ και Άννα, Αληθινού, 18^ος αιώνας, Παναγία Καρδακιώτισσα, Άλωνα, 18^ος αιώνας, Θεοτόκος (Αρχάγγελος), Γαλάτα προ του 1514, ‘Αγιος Νικόλαος, Γαλάτα 16^ος αιώνας, Άγιος Νικόλαος, Γερακιές, 19^ος αιώνας, Θεοτόκος, Κακοπετριά, προ του 1520, Άγιος Γεώργιος Περαχωρίτης, Κακοπετριά, 16^ος – 17^ος αιώνας, Μεταμόρφωση Σωτήρος, Κακοπετριά, 18^ος αιώνας, Αρχάγγελος Μιχαήλ, Καλοπαναγιώτης, 18^ος αιώνας, Άγιοι Σέργιος και Βάκχος, Καλοπαναγιώτης, 18^ος αιώνας (Σχ. 5), Άγιος Κυριακός, Καλοπαναγιώτης, 1722, Άγιος Γεώργιος, Καλοπαναγιώτης, 18^ος αιώνας, Παναγία, Καμινάρια, 16^ος αιώνας, Άγιος Ερμόλαος, Καμινάρια, 17^ος αιώνας, Θεοτόκος, Καννάβια, 19^ος αιώνας, Άγιος Γεώργιος, Καννάβια, 1893, Παναγία Σκουριώτισσα, Κατύδατα, 15^ος αιώνας, Άγιος Μάμας, Κοράκου, 18^ος αιώνας, Αγία Βαρβάρα, Κοράκου, 16^ος αιώνας, Άγιος Γεώργιος, Λαγουδερά, 17^ος - 18^ος αιώνας, Αγία Παρασκευή, Λειβάδια, 18^ος  - 19^ος αιώνας, Αγία Μαρίνα, Λινού, 18^ος αιώνας, Μεταμόρφωση, Μουτουλλάς, 18^ος αιώνας, Άγιος Μάμας, Ξυλιάτος, 18^ος αιώνας, Άγιος Γεώργιος, Πεδουλάς, 18^ος αιώνας Αγία Μαρίνα, Πεδουλάς, 13^ος αιώνας, Παναγία, Πεδουλάς, 18^ος αιώνας, Άγιος Ιωάννης Θεολόγος, Πλατανιστάσα, 18^ος αιώνας, Απόστολος Ανδρέας, Πολύστυπος, 17^ος – 18^ος αιώνας, Άγιοι Κων/νος και Ελένη, Σαράντι, 16^ος αιώνας, Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος, Σινά Όρος, 18^ος αιώνας, Άγιος Αντώνιος Σπήλια, Τίμιος Σταυρός, Τεμβριά, 18^ος αιώνας, Προφήτης Ηλίας, Τρεις Ελιές, 18^ος αιώνας, Προφήτης Ηλίας, Τρεις Ελιές, 18^ος αιώνας, Άγιος Νικόλαος, Τσακίστρα, 16^ος αιώνας, και Άγιος Γεώργιος Πιτυδιώτης, Φλάσου, 18^ος αιώνας.

Ναοί μονόκλιτοι με προσαρτημένο ταφικό θάλαμο

Τα μόνα παραδείγματα του τύπου αυτού είναι ο ναός του Αγίου Κυριακού στην Ευρύχου του 16^ου αιώνα και ο ναός της Αγίας Παρασκευής στη Γαλάτα του 1514, στη βόρεια πλευρά των οποίων υπάρχει προσαρτημένος θάλαμος. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για χώρο που στεγάζει τον τάφο του ίδιου του Αγίου. Ο θάλαμος βρίσκεται στο μέσον περίπου του μήκους της βόρειας πλευράς, είναι επισκέψιμος μέσα από τον κυρίως ναό και καλύπτεται με χαμηλωμένη καμάρα και με προεξοχή της εξωτερικής στέγης του κυρίως ναού. Ο θάλαμος στην Αγία Παρασκευή καταλαμβάνει τη βορειοανατολική γωνία του ναού έχει προσπέλαση μέσα από το ιερό και στεγάζεται μόνο από προέκταση της εξωτερικής στέγης του ναού. Ίσως να πρόκειται για ταφικό θάλαμο των κτητόρων ή κληρικών του ναού.

Ναοί μονόκλιτοι με νάρθηκα στα δυτικά

Στους ναούς του τύπου αυτού υπάρχει μικρός νάρθηκας στα δυτικά ο οποίος συνδέεται με τον κυρίως ναό με πόρτα στο μέσον του κοινού τοίχου. Ο νάρθηκας έχει επιπλέον μία ανεξάρτητη είσοδο, είτε στο νότιο τοίχο (Άγιος Βασίλειος, Καμινάρια, 16^ος αιώνας) είτε στο δυτικό (Άγιος Ανδρόνικος, Καλοπαναγιώτης, μέσα 16^ου αιώνα, και Άγιος Γεώργιος, Γαλάτα, 16^ος αιώνας). Στο ναό του Αρχαγγέλου, Βυζακιά, 16^ος αιώνας δεν υπάρχει καθόλου νότιος τοίχος στο νάρθηκα.

Οι νάρθηκες φαίνεται ότι αποτελούν νεώτερες προσθήκες στους ναούς και έγιναν για καθαρά χρηστικούς λόγους.

Ναοί μονόκλιτοι με διάδρομο σε μία ή περισσότερες πλευρές

Όπως φαίνεται οι ναοί αυτοί ήσαν αρχικά απλοί μονόκλιτοι στους οποίους έγινε προσθήκη διαδρόμων για χρηστικούς λόγους (αύξηση ωφέλιμου χώρου ναού) ή για διαχωρισμό των ανδρών (στον κυρίως ναό) από τις γυναίκες αφού οι διάδρομοι αυτοί ονομάζονται και γυναικωνίτες. Βασικό κοινό χαρακτηριστικό των ναών με πλευρικούς διαδρόμους είναι ότι οι τελευταίοι καλύπτονται με απλή προέκταση της εξωτερικής στέγης του κυρίως ναού. Λόγω της μεγάλης κλίσης που έχει η στέγη του κυρίως ναού, οι διάδρομοι έχουν συχνά πολύ χαμηλό ύψος (π.χ. Αρχάγγελος, Τρεις Ελιές). Σε ορισμένες περιπτώσεις (Παναγία Μουτουλλά) λόγω της κλίσης του εδάφους η στάθμη του δαπέδου του διαδρόμου είναι σημαντικά χαμηλότερη από αυτήν του κυρίως ναού. Στους διαδρόμους συνήθως δεν υπάρχει η εσωτερική στέγη με το σανίδωμα αλλά μόνο η εξωτερική και έτσι από το εσωτερικό τους είναι ορατή η κάτω επιφάνεια των κεραμιδιών.

Ναοί μονόκλιτοι με διάδρομο σε μία μόνο πλευρά

Οι ναοί του τύπου αυτού είναι δύο, πρόκειται για τον Άγιο Μάμα στο Μουτουλλά, 17^ος – 18^ος αιώνας (Σχ. 6) και τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στις Τρεις Ελιές του 1730. Ο πρώτος έχει στενό διάδρομο στη βόρεια πλευρά του και ο δεύτερος στη νότια. Η επιλογή της πλευράς στην οποία γίνεται η προσθήκη του διαδρόμου εξαρτάται αποκλειστικά από τη μορφολογία του εδάφους. Και στους δύο η σύνδεση με τον κυρίως ναό γίνεται με θύρα στο μέσον περίπου του κοινού τους τοίχου. Στον Άγιο Μάμα ο διάδρομος έχει επιπλέον ανεξάρτητη θύρα στο δυτικό του τοίχο. Στον Αρχάγγελο υπάρχει στη δυτική πλευρά ανοικτό στέγαστρο πάνω από τη δυτική του θύρα, στοιχείο που συναντάται σπάνια στους ξυλόστεγους ναούς.

Ναοί μονόκλιτοι με διάδρομο σε δύο πλευρές

Οι ναοί που ανήκουν σ’ αυτό τον τύπο είναι, του Αγίου Θεόδωρου στη Λεμύθου, 16^ος αιώνας, της Παναγίας στο Μουτουλλά του 1280 (Σχ. 7) και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στον Πεδουλά του 1474. Οι ναοί του Αγίου Θεοδώρου και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ έχουν διάδρομο στη δυτική και νότια πλευρά τους ενώ ο ναός της Παναγίας έχει διαδρόμους στη δυτική και στη βόρεια πλευρά του.

Ναοί μονόκλιτοι με διάδρομο στις τρεις πλευρές

Στον τύπο αυτό ο κυρίως ναός περιβάλλεται από διάδρομο στη νότια, δυτική και βόρεια πλευρά του. Υπάρχουν δύο μόνο ναοί της Παναγίας Ποδίθου, 1502 (Σχ. 8) και του Αγίου Σωζομένου, 1513 και οι δύο στη Γαλάτα. Στον Άγιο Σωζόμενο ο βόρειος διάδρομος δεν είναι κλειστός με τοίχο αλλά διαμορφώνεται από ξύλινους στύλους και ξύλινο καφασωτό διάφραγμα πάνω σε χαμηλό τοίχο.

Ναοί μονόκλιτοι με περιμετρικό διάδρομο

Το μοναδικό παράδειγμα του τύπου αυτού είναι ο ναός του Σταυρού Αγιασμάτι στην Πλατανιστάσα, του 1494.

Ναοί μονόκλιτοι με πλευρική επέκταση

Ο τύπος αυτός προέκυψε από την προσθήκη δεύτερου χώρου ορθογωνικής κάτοψης, στη βόρεια ή νότια πλευρά του αρχικού ναού. Σε αντίθεση με την προηγούμενη κατηγορία όπου οι διάδρομοι συνδέονται με τον κυρίως ναό μέσω μίας μόνο θύρας, εδώ γίνεται ουσιαστικά διάλυση του κοινού τοίχου σε κίονες ή παραστάδες έτσι ώστε να δίνεται η εντύπωση του δίκλιτου ναού. Η προσθήκη αυτή έγινε για καθαρά χρηστικούς λόγους για αύξηση δηλαδή του ωφέλιμου εσωτερικού χώρου. ‘Όπως και στην προηγούμενη κατηγορία οι πλευρικές αυτές επεκτάσεις καλύπτονται με απλή προέκταση της εξωτερικής στέγης του αρχικού ναού με την προσθήκη σε ορισμένες περιπτώσεις, σανιδώματος κάτω από τα κεραμίδια έτσι ώστε αυτά να μην είναι ορατά από το εσωτερικό.

Στον τύπο αυτό ανήκουν οι ναοί των Αγίων Ιωακείμ και Άννας στα Καλλιάνα, 12^ος – 15^ος αιώνας, Παναγίας Θεοσκέπαστης στον Καλοπαναγιώτη, 17^ος αιώνας, Αγίου Ανδρονίκου στο Μηλικούρι, τέλη 17^ου αιώνα (Σχ. 9), Τιμίου Σταυρού στον Παλαιόμυλο, 16^ος αιώνας και Αγίας Παρασκευής στον Πεδουλά, του 18^ου ίσως αιώνα. Διαφοροποιήσεις παρατηρούνται στον τρόπο με τον οποίο διαχωρίζονται τα δύο «κλίτη» μεταξύ τους. Έτσι στο ναό των Αγίων Ιωακείμ και Άννας τα κλίτη χωρίζονται με τρία τόξα τα οποία εδράζονται σε δύο πεσσούς, στη Θεοσκέπαστη με δύο τόξα που φέρονται από κίονα στο μέσον, στο ναό των Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας με δύο τετράγωνους πεσσούς (που είναι τμηματα του αρχικού τοίχου) και φέρουν τις μαντωσιές του βόρειου τοίχου, στον Σταυρό Παλαιομύλου με τρεις κτιστούς κίονες και ένα ξύλινο στύλο και στην Αγία Παρασκευή με δύο ξύλινους στύλους που φέρουν τα οριζόντια δοκάρια.

Ναοί τρίκλιτοι

Πρόκειται για ναούς με τριμερή διάταξη. Αποτελούνται από το κεντρικό και τα πλάγια κλίτη τα οποία χωρίζονται μεταξύ τους είτε από δύο σειρές ξύλινων στύλων οι οποίοι φέρουν οριζόντια ξύλινα επιστύλια, είτε από δύο σειρές πεσσοστοιχιών ή κιονοστοιχιών οι οποίες γεφυρώνονται με οξυκόρυφα τόξα.

Το μοναδικό παράδειγμα του τύπου με ξύλινους στύλους και ξύλινα επιστύλια είναι ο ναός της Παναγίας Χρυσοκουρδαλιώτισσας στο Κούρδαλι, του 16^ου αιώνα (Σχ. 10).

Τρίκλιτοι με κιονοστοιχία και οξυκόρυφα τόξα είναι οι ναοί του Αγίου Κυριακού στον Κάμπο και της Παναγίας Ελεούσας στην Κοράκου, 18^ος αιώνας.

Τρίκλιτοι με πεσσοστοιχία και οξυκόρυφα τόξα είναι οι ναοί του Αγίου Γεωργίου στην Άλωνα, 18^ος – 19^ος αιωάνς, του Αγίου Γεωργίου στα Καμινάρια, 1750 (Σχ. 11), του Αγίου Γεωργίου στο Μηλικούρι, 1726, και του Αρχαγγέλου στην Πλατανιστάσα, 18^ος αιώνας.

Ο ναός της Παναγίας στις Τρεις Ελιές επίσης του 18^ου αιώνα έχει εναλλαγή πεσσών και κιόνων. Οι πιο πάνω τύποι των τρίκλιτων ναών διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τρόπο στέγασής τους. Οι ναοί του Αγίου Κυριακού στον Κάμπο, Αγίου Γεωργίου στην Άλωνα, Αγίου Γεωργίου στο Μηλικούρι και του Αρχαγγέλου στην Πλατανιστάσα έχουν διπλή στέγη κατά το πρότυπο των ξυλόστεγων.

Ο ναός της Παναγίας στην Κοράκου έχει εξωτερική στέγη κατά το πρότυπο των ξυλόστεγων αλλά εσωτερική στέγη από μπαγδατί, σε ημικυλινδρική μορφή στο μεσαίο κλίτος και ελαφρώς καμπύλη στα πλάγια κλίτη. Η στέγη των ναών της Παναγίας στις Τρεις Ελιές και του Αγίου Γεωργίου στα Καμινάρια είναι μετασκευασμένες. Έχει γίνει υπερύψωση του βόρειου και νότιου τοίχου τους έτσι ώστε μειώθηκε η κλίση της στέγης και τοποθετήθηκαν «γαλλικού» τύπου κεραμίδια. Εσωτερικά έγινε ξύλινο ταβάνι σε περίπου ημικυλινδρική μορφή στο μεσαίο κλίτος και σε κεκλιμένη μορφή στα πλάγια. Στον Άγιο Γεώργιο Άλωνας και στον Αρχάγγελο Πλατανιστάσας προκειμένου να κατασκευαστούν μεγάλα παράθυρα και θύρες έγιναν μετασκευές της στέγης κατά τέτοιο τρόπο ώστε δημιουργήθηκαν εγκάρσια αετώματα.

Σημαντικές διαφοροποιήσεις παρατηρούνται στη μορφή της αψίδας του ιερού. Στον Άγιο Κυριακό Κάμπου είναι πεντάπλευρη, στην Παναγία Τριών Ελιών και στον Άγιο Γεώργιο Καμιναριών είναι τρίπλευρη, στην Παναγία Κοράκου ημικυκλική και στους υπόλοιπους ναούς η αψίδα εγγράφεται στον ανατολικό τοίχο.

Γυναικωνίτες

Σε αρκετούς ξυλόστεγους ναούς όλων των τύπων υπάρχει εξώστης – γυναικωνίτης σε δεύτερη στάθμη, στο μέσον περίπου του ύψους. Πρόκειται για ξύλινη κατασκευή που καταλαμβάνει το δυτικό πάντοτε άκρο του ναού, σε όλο το πλάτος του και σε μήκος που ποικίλει. Όσοι γυναικωνίτες υπάρχουν σήμερα είναι νεώτερες προσθήκες και έγιναν με σκοπό την αύξηση του ωφέλιμου χώρου του ναού. Η άνοδος σ’ αυτούς γίνεται από απότομη κλίμακα, σπανίως ευθύγραμμη (Σταυρός στην Τεμβρία) πιο συχνά σε σχήμα Γ, η οποία καταλαμβάνει τη βορειοδυτική (Αγία Μαρίνα στη Λινού) ή νοτιοδυτική (Αγία Παρασκευή στα Λειβάδια) γωνία του ναού. Το πρώτο τμήμα της κλίμακας είναι σχεδόν πάντοτε κτιστό (2-3 βαθμίδες) και το δεύτερο ξύλινο. Το προστατευτικό στηθαίο του γυναικωνίτη είναι κατασκευασμένο είτε με καφασωτό (ξύλινο δικτυωτό) διάφραγμα (Άγιος Νικόλαος στην Τσακίστρα) είτε συνηθέστερα έχει διακοσμητικά μοτίβα από κατακόρυφες σανίδες και πηχάκια και συχνά έχει σκαλιστή διακόσμηση. Στις περισσότερες περιπτώσεις (ιδιαίτερα όταν το πλάτος του ναού είναι μικρό) οι γυναικωνίτες έχουν ευθεία απόληξη στο ανατολικό τους άκρο, με εξαίρεση το Σταυρό Τεμβρίας και τον Άγιο Γεώργιο Λαγουδερών όπου υπάρχουν καμπύλης και ορθογωνικής μορφής αντίστοιχα, προεξέχουσες διευρύνσεις στο βόρειο και νότιο άκρο τους.

Αντίστοιχες διευρύνσεις του γυναικωνίτη προς το ανατολικό υπάρχουν και στους τρίκλιτους ναούς του Αγίου Κυριακού Κάμπου και της Παναγίας Κοράκου. Στην περίπτωση αυτή οι διευρύνσεις καταλαμβάνουν το χώρο του βόρειου και νότιου κλίτους και έχουν ευθεία ή καμπύλη απόληξη.

Κωδωνοστάσια

Στους περισσότερους ξυλόστεγους ναούς υπάρχουν διαφόρων ειδών και χρονικών περιόδων κωδωνοστάσια. Στο σύνολό τους αποτελούν νεώτερες προσθήκες και είναι τα μόνα στοιχεία τα οποία διαφοροποιούν τη διάπλαση των όγκων των ναών αυτών. Πάντοτε τοποθετούνται σε μία από τις τέσσερεις γωνίες του ναού, σε επαφή και με κατασκευαστική συνέχεια με αυτόν. Η επιλογή της γωνίας ανέγερσης του κωδωνοστασίου σχετίζεται άμεσα με τη θέση του ναού μέσα στον οικισμό. Ενδιαφέροντα παραδείγματα είναι τα λίθινα κωδωνοστάσια, των χρόνων της Αγγλοκρατίας, πολλά από τα οποία φέρουν αξιόλογα λαξευτά διακοσμητικά στοιχεία. Από τα πιο σημαντικά είναι το κωδωνοστάσιο του ναού του Αγίου Γεωργίου στο Μηλικούρι του 1886, του Αγίου Γεωργίου στην Άλωνα του 1903, του Αγίου Νικολάου στην Τσακίστρα του 1903, των Αγίων Ιωακείμ και Άννας στα Καλλιάνα του 1924, του Αγίου Κυριακού στον Κάμπο του 1932 κ.ά.

Αγιογράφηση

Στο σύνολο των 70 ξυλόστεγων ναών που ανήκουν στη μητροπολιτική περιφέρεια Μόρφου, οι 23 σώζουν τοιχογραφίες σε μικρή ή μεγάλη έκταση. Ορισμένοι είναι πλήρως τοιχοποιημένοι (Παναγία στο Μουτουλλά, Σταυρός Αγιασμάτι στην Πλατανιστάσα, Αρχάγγελος στον Πεδουλά, ‘Αγιος Σωζόμενος και Θεοτόκος στη Γαλάτα), άλλοι διατηρούν τις αρχικές αλλά περιορισμένες σε έκταση τοιχογραφίες τους (Άγιος Κυριακός στην Ευρύχου, Παναγία Ποδίθου, Αγία Παρασκευή, Άγιος Γεώργιος και Άγιος Νικόλαος στη Γαλάτα) και άλλοι σώζουν πολύ περιορισμένα τμήματα με αγιογραφίες (Παναγία Σκουριώτισσα στα Κατύδατα).

Στους ξυλόστεγους ναούς, σε αντίθεση με τους τρουλλαίους ή τους καμαροσκέπαστους, οι αγιογραφίες είναι περιορισμένες σε έκταση, αφού καλύπτουν μόνο τις κατακόρυφες επιφάνειες των τοίχων και την αψίδα του ιερού. Σπανίως επεκτείνονται ώστε να καλύψουν και στοιχεία της ξυλοκατασκευής της στέγης, όπως συμβαίνει στις μαντωσιές του Σταυρού Παλαιομύλου και της Παναγίας στο Κούρδαλι.

Η αγιογράφηση των ναών είναι πολύ σημαντική για τη χρονολόγησή τους. Συχνά στην αγιογράφηση υπάρχει κτητορική επιγραφή με αναφορά στους κτήτορες και στη χρονολογία κατασκευής του ναού (Παναγία Ποδίθου στη Γαλάτα, Αρχάγγελος στον Πεδουλά κ.λ.π.), ενώ σε άλλες περιπτώσεις υπάρχει επιγραφή με αναφορά στους δωρητές των τοιχογραφιών μόνο (Σταυρός Αγιασμάτι στην Πλατανιστάσα, Θεοτόκος στην Κακοπετριά κ.λ.π.) οπότε η χρονολογία αποτελεί το terminusantequemγια τη χρονολόγηση του ναού.

Σε μεμονωμένες περιπτώσεις οι τοιχογραφίες αποτελούν σαφή και μοναδική μαρτυρία για την αρχική μορφή της αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης του ναού. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το παράδειγμα της αγιογράφησης στο παράθυρο του βόρειου τοίχου του Σταυρού Παλαιομύλου, που αποδεικνύει την ύπαρξη παραθύρων ήδη από τον 16^ο αιώνα, εποχή κατά την οποία έγινε η αγιογράφησή του.

Από τα μέσα του 19^ου στα μέσα του 20^ου αιώνα Μονόκλιτες Βασιλικές

Προς το τέλος της Τουρκοκρατίας αρχίζει να διαμορφώνεται ένας ιδιαίτερος τύπος ναού, διαφορετικός από τα πρότυπα των προηγούμενων περιόδων. Πρόκειται για τον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής η οποία καλύπτεται με απλοποιημένης μορφής οξυκόρυφες καμάρες και σταυροθόλια και σπάνια με τρούλλο. Ση μητροπολιτική περιφέρεια Μόρφου συναντούμε αρκετούς ναούς αυτού του τύπου. Χρονολογικά τοποθετούνται κατά την περίοδο λίγο πριν το τέλος της Τουρκοκρατίας μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες της Αγγλοκρατίας. Οι ναοί αυτοί βρίσκονται κυρίως στις πεδινές περιοχές εκτός λίγων εξαιρέσεων. Είναι αποκλειστικά ενοριακοί και σε πολλές περιπτώσεις κτίζονται στη θέση παλαιοτέρων οι οποίοι κατεδαφίζονται γι’ αυτό το σκοπό (Άγιος Δημητριανός στη Φλάσου, Αγία Βαρβάρα στον Οίκο κ.ά.).

Οι ναοί αυτοί είναι οι εξής: Ο Άγιος Γεώργιος στον Άγιο Γεώργιο Καυκάλου, 1921, η Μεταμόρφωση Σωτήρος στο Ακάκι, ο Τίμιος Πρόδρομος στο Αργάκι, ο Άγιος Αυξίβιος στον Αστρομερίτη, 1876 (Σχ. 16), η Αγία Αικατερίνη στη Βυζακιά, 1894, ο Άγιος Γεώργιος στις Γερακιές, ο Άγιος Χαράλαμπος στη Δένεια, 1869 (Σχ. 13), η Αγία Μαρίνα στην Ευρύχου, 1872, ο Άγιος Γεώργιος στην Ευρύχου, 1886 (Σχ. 14), ο Αρχάγγελος Μιχαήλ στην Πάνω Ζώδια, Άγιος Γεώργιος στην Πάνω Ζώδια, ο Τίμιος Σταυρός στην Κάτω Ζώδια, ο Άγιος Γεώργιος των Ξαλώνων στην Κάτω Ζώδια, 1914, η Αγία Μαρίνα στον Καλοπαναγιώτη, η Παναγία στον Καλοπαναγιώτη, ο Άγιος Μόδεστος στο Καλό Χωριό Λεύκας, η Παναγία στην Κυρά, 1879, ο δίκλιτος ναός της Μονής του Αγίου Γεωργίου Ρηγάτη στην Κυρά, β΄ μισό 19^ου αιώνα, ο Άγιος Ιωάννης Θεολόγος στα Κατύδατα, 1847 (Σχ. 12) η Παναγία Παντάνασσα στη Λινού, 1905, ο δίκλιτος ναός των Αγίων Κυπριανού και Ιουστίνης στο Μένικο, 1846, η Αγία Παρασκευή στη Μόρφου, ο Άγιος Γεώργιος στη Μόρφου, ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος στο Νικητάρι, τέλη 19^ου αιώνα, η Αγία Βαρβάρα στον Οίκο, 1906, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στην Πέτρα, αρχές 2^ου αιώνα, ο Άγιος Νικόλαος στο Συριανοχώρι, η Αγία Παρασκευή στην Τεμβριά, 1872, ο Άγιος Δημητριανός στη Φλάσου, 1906, ο Προφήτης Ηλίας στη Φιλιά και ο Άγιος Γεώργιος στη Φιλιά.

Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω οι ναοί αυτοί ανήκουν στον τύπο της μονόχωρης βασιλικής και είναι σχετικά μεγάλων διαστάσεων σε σχέση με τους ναούς των προηγουμένων περιόδων. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκαν, σε απλοποιημένη μορφή, μεμονωμένα στοιχεία που έχουν εδραιωθεί κατά την φράγκικη και ενετική περίοδο, όπως οξυκόρυφα τόξα και σταυροθόλια. Το μέγεθός τους είναι σημαντικά μεγαλύτερο από τους ναούς της προηγούμενης περιόδου (Τουρκοκρατίας) αλλά και σημαντικά μικρότερο από τα γοτθικά μνημεία. Πρόκειται ουσιαστικά για την εισαγωγή ενός νέου τύπου ναού τόσο ως προς τον τύπο και την κλίμακα αλλά και ως προς τα μορφολογικά στοιχεία.

Αποτελούνται από τον ορθογωνικής κάτοψης ναό και το ιερό το οποίο πάντοτε προεξέχει στα ανατολικά και είναι είτε πεντάπλευρο (Μεταμόρφωση Ακακίου, Άγιος Αυξίβιος Αστρομερίτη, Αγία Μαρίνα και ‘Αγιος Γεώργιος Ευρύχου, Αρχάγγελος Πάνω Ζώδιας, κ.λ.π.) ή τρίπλευρο (Αγία Μαρίνα, Καλοπαναγιώτη, Παντάνασσα Λινού, Άγιος Δημητριανός Φλάσου, κ.λ.π.). Οι ναοί αυτού του τύπου δεν έχουν νάρθηκα. Σχεδόν πάντα έχουν τρεις κύριες εισόδους στο μέσον του βόρειου, νότιου και δυτικού τοίχου και δευτερεύουσες βοηθητικές στη νότια ή βόρεια πλευρά του ιερού ή στα δυτικά άκρα του βόρειους και νότιου τοίχου. Χαρακτηρίζονται από τα πολλά μεγάλων διαστάσεων παράθυρα που δίνουν άπλετο φως στο εσωτερικό, σε αντίθεση με τους ναούς των προηγουμένων περιόδων.

Η ανωδομή των ναών αυτών γίνεται είτε με οξυκόρυφη καμάρα η οποία φέρεται στο ενισχυτικά τόξα (Αγία Μαρίνα, Ευρύχου, Αγία Μαρίνα, Καλοπαναγιώτης), είτε συνηθέστερα με σειρά από οξυκόρυφα σταυροθόλια τα οποία επίσης ενισχύονται με τόξα. Τα ενισχυτικά τόξα πάντοτε φέρονται από φουρούσια (κιλλίβαντες) στο βόρειο και νότιο τοίχο. Για τη στήριξη των εγκάρσιων ωθήσεων των σταυροθολίων υπάρχουν πάντοτε εξωτερικές ενισχυτικές αντιρρίδες που αντιστοιχούν στα εσωτερικά τόξα. Μοναδική περίπτωση στέγασης αποτελεί ο ναός του Αρχαγγέλου στη Πάνω Ζώδια όπου το τρίτο από τα έξι σταυροθόλια (από Α προς Δ) είναι υπερυψωμένο εν είδει τρούλλου).

Οι τοιχοποιίες των ναών αυτών είναι πάντα κτισμένες από τοπικούς ακατέργαστους λίθους με γέμισμα των αρμών από χαλικώματα και τούβλα ή κεραμίδια και με ασβεστοπηλό ως συνδετικό κονίαμα. Ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά στοιχεία (όπως οι εξωτερικές αντιρρίδες και τα ενισχυτικά τόξα) είναι κτισμένα από καλά πελεκημένους σκληρούς πωρόλιθους. Οι λαξευτές τοιχοποιίες παρουσιάζουν ακρίβεια κατασκευής και αξιοσημείωτη κανονικότητα. Φαίνεται ότι αρχικά οι ναοί αυτοί είχαν ως τελική επικάλυψη της στέγασης το παραδοσιακό κουρασάνι και η απορροή των ομβρίων γινόταν από λίθινες λαξευτές υδρορροές. Σήμερα σχεδόν σε όλους τους ναούς η κάλυψη των στεγών είναι με κεραμίδια «γαλλικού» τύπου.

Η διαμόρφωση των εξωτερικών όψεων των ναών αυτών παρουσιάζει συμμετρία, επαναληπτικότητα, στοιχείων και έντονη πλαστικότητα. Οι εξωτερικές όψεις διαμορφώνονται με τις αντιρρίδες και τα συνδετήρια τους τόξα (αψιδώματα). Οι αντιρρίδες είναι πάντοτε φαρδύτερες από τα τόξα και συνεχίζουν από το έδαφος μέχρι το οριζόντιο γείσο, γεγονός που τονίζει σημαντικά τον κατακόρυφο άξονα. Τα συνδετήρια τόξα είναι είτε οξυκόρυφα (Αγία Μαρίνα και Άγιος Γεώργιος Ευρύχου, Αρχάγγελος Π. Ζώδια) είτε χαμηλωμένα (Αγία Αικατερίνη Βυζακιάς) είτε σχεδόν ημικυκλικά (Μεταμόρφωση Ακακίου). Τα μέτωπα των σταυροθολίων έχουν πάντοτε παράθυρα και επιστρέφονται με γείσο στη μορφή του οξυκόρυφου συνήθως σταυροθολίου και σπανιότερα σε τριγωνική μορφή (Αγία Αικατερίνη Βυζακιάς, Άγιος Δημητριανός Φλάσου). Επί μέρους στοιχεία των όψεων όπως περιθυρώματα και πλαίσια παραθύρων είναι πάντοτε κατασκευασμένα από σκληρό πωρόλιθο και έχουν λαξευτά διακοσμητικά στοιχεία.

Στους ναούς αυτούς δεν υπάρχει εικονογραφικό πρόγραμμα, γεγονός που αποδεικνύει, ανάμεσα στα άλλα που αναφέρθησαν παραπάνω, την απομάκρυνση, αυτή την περίοδο, από τη βυζαντινή παράδοση. Εξ άλλου στον τύπο της καμαροσκέπαστης βασιλικής είναι αδύνατο να υλοποιηθεί το εικονογραφικό πρόγραμμα του τρουλλαίου, βυζαντινού τύπου, ναού.

Όλοι οι ναοί αυτής της περιόδου έχουν ψηλά και μνημειώδη κωδωνοστάσια. Όπως είναι γνωστό η απαγόρευση της χρήσης καμπανών κατά την Τουρκοκρατία συνέτεινε ώστε όσοι ναοί κτίστηκαν κατά την περίοδο αυτή να μην έχουν κωδωνοστάσια. Με το πέρασμα στην Αγγλοκρατία και την άρση της απαγόρευσης αυτής, τα κωδωνοστάσια έγιναν απαραίτητα και αναπόσπαστα στοιχεία των νέων ναών. Τα κωδωνοστάσια κτίστηκαν πάντοτε σε επαφή και με κατασκευαστική συνέχεια με τους ναούς και καταλαμβάνουν μία από τις τέσσερεις γωνίες του κτιρίου. Η επιλογή της θέσης τους δεν φαίνεται ότι υπαγορεύτηκε από οποιουσδήποτε κανόνες παρά μόνο ίσως τη γειτνίαση με την κύρια είσοδο του ναού. Τα κωδωνοστάσια έχουν πάντα συμπαγή βάση με εξαίρεση το κωδωνοστάσιο του Αγίου Δημητριανού στη Φλάσου το οποίο εδράζεται μερικώς στο  νότιο τοίχο του ναού και μερικώς σε δύο ανεξάρτητους κίονες από σκυρόδεμα. Είναι πάντοτε πολυώροφα και εκτός από τη βάση, που φτάνει μέχρι και το ύψος του ναού, επεκτείνονται σε δύο ή και τρεις στάθμες ψηλότερα.

Σχεδόν όλα τα κωδωνοστάσιο είναι κτισμένα με το μαλακό πωρόλιθο προέλευσης Γερολάκκου. Η χρήση του υλικού αυτού επέτρεπε την εύκολη λάξευση και έτσι τη δημιουργία ορισμένων αρκετά σύνθετων κατασκευών με πλούσια και ποικίλα διακοσμητικά στοιχεία και μοτίβα.

Στην περίοδο των πρώτων δεκαετιών της Αγγλοκρατίας ανήκει μια άλλη σειρά μικρότερων ναών ενός ιδιαίτερου και απλού τύπου. Οι ναοί αυτοί είναι: του Αγίου Γεωργίου στον Πάνω Πύργο, 1881, του Προφήτη Ηλία στο δάσος του Πάνω Πύργου, 1917, του Αγίου Χαραλάμπους στα Πηγαίνια, τέλη 19^ου – αρχές 20^ου και Αγίας Ειρήνης στον Κάτω Πύργο, 1923. Πρόκειται για μονόχωρους ναούς μικρών διαστάσεων οι οποίοι στεγάζονται από απλή ξύλινη δίριχτη στέγη η οποία φέρεται από τρία ή τέσσερα λίθινα οξυκόρυφα τόξα.

Μοναδικό παράδειγμα ενός ιδιαίτερου τύπου ναού που κτίστηκε αυτή την περίοδο, είναι ο ναός της Παναγίας στη Λεμύθου. Ο ναός αντικατέστησε παλαιότερο του 1721. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο μεσαίο κλίτος. Τα κλίτη χωρίζονται από πεσσοστοιχία με οξυκόρυφα τόξα. Το μεσαίο κλίτος έχει σανιδωτό οριζόντιο ταβάνι και τα πλάγια κεκλιμένο.

Αξιοσημείωτο και ενδιαφέρον παράδειγμα νεώτερου τύπου ναού είναι ο ναός του Αποστόλου Λουκά του 1932 στην Ορούντα. Πρόκειται για ναό μονόχωρο με ημικυλινδρική καμάρα το κεντρικό τμήμα της οποίας διαμορφώνεται σε σταυροθόλιο. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είναι, η χρήση ημικυκλικών τόξων και αψιδωμάτων (σε αντίθεση με τα οξυκόρυφα που ήταν σε εφαρμογή μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα), το μεγάλο ύψος σε σχέση με τις αναλογίες της κάτοψης και η εκτεταμένη χρήση πωρόλιθου στη διαμόρφωση των εξωτερικών επιφανειών του.

Από τη δεκαετία του 1930 και μετά, οι νέοι ναοί που ανεγείρονται εγκαταλείπουν τόπο τα τυπολογικά όσο και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των ναών της αμέσως προηγούμενης περιόδου. Γίνεται πλέον επαναφορά του τρουλλαίου ναού σε μεγέθη όπως που δεν έχουν οποιαδήποτε σχέση με τα πολύ παλαιότερα πρότυπά τους. Η εμφάνιση και χρήση σύγχρονων υλικών και τεχνικών, όπως το οπλισμένο σκυρόδεμα (σε μερικούς από αυτούς), επηρέασε άμεσα την κατασκευή τους αλλά και τη διαμόρφωση των όψεων και των μορφολογικών χαρακτηριστικών τους. Επί πλέον, από αυτή την περίοδο και μετά αρχίζουν να εργάζονται στον τομέα της ναοδομίας και οι πρώτοι αρχιτέκτονες. Έτσι η ναοδομία αρχίζει πλέον να φεύγει από τα χέρια του «ανώνυμου» τεχνίτη και γίνεται αντικείμενο μελέτης του «επώνυμου ειδικού». Οι κυριώτεροι ναοί που ανεγέρθησαν κατά την μεταβατική αυτή περίοδο είναι της Παναγίας στη Γαλάτα, 1930, από τον ντόπιο μάστορα Φίλιππο Λοΐζου, του Τιμίου Σταυρού στον Πεδουλά, 1931-35, από τον αρχιτέκτονα Θεόδωρο Φωτιάδη, η Αγία Παρασκευή στο Μουτουλλά, 1934-38 και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος στον Πρόδρομο, 1937.

* Το κείμενο «Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική (13ος – 20ος αιώνας)» του Διομήδη Μυριανθέα, δημοσιεύτηκε στον τόμο: «Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, 2000 χρόνια τέχνης και αγιότητος», εκδ. Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου-Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, Λευκωσία 2000.